Bəkir Nəbiyev
Akademik
Axtarışlar, tapıntılar və itkilər
(
Azərbaycan dilində bədii tərcümələrin vəziyyəti və vəzifələri
)
“Tərcümə sənəti” (Məqalələr məcmuəsi) kitabından. Bakı, “Elm” 1990,
səh. 66-101.
(Məqalə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının 1975-ci ilin mart ayında
keçirdiyi bədii tərcümə problemləri müşavirəsində müəllifin oxuduğu
məruzə əsasında yazılmışdır)
Bədii tərcümə məsələsi hazırda Azərbaycan yazıçı və tərcüməçiləri üçün,
bütünlükdə yaradıcılıq təşkilatımız və nəşriyyatlarımız üçün sosialist
mədəniyyətini inkişaf etdirməyin təcrübə və nəzəriyyəsini daha da təkmilləşdirmək
baxımından xüsusilə ciddi əhəmiyyət kəsb edir.
Ümumiyyətlə, tərcümə, xüsusilə də bədii tərcümə dünyanın bir – birindən
uzaq iqlim guşələrində yaşayan, maddi və mənəvi nemətlər yaradan, müxtəlif
dillərdə danışan, fərqli psixoloji təbiətə malik olan xalqlar arasında qarşılıqlı əlaqə
və mötəbər dostluq körpüsüdür. Dostluq duyğularının vüsəti ölçüyə gəlmədiyi kimi,
xalqların bir–birini daha yaxından tanımaq, dünya mədəniyyəti inciləri ilə
zənginləşmək arzusunun da hüdudu yoxdur. Buna görə də tamamilə təbiidir ki, Sovet
İttifaqı tərcümə ədəbiyyatının həcminə görə uzun illərdən bəri dünyada birinci yeri
tutur. Biz fəxr edirik ki, bu rəqəmdə Azərbaycan tərcümə sənətinin də
özünəməxsus yeri və sanbalı vardır. Ölkəmizin bütün xalqlarının dillərində
yaradılan böyük sovet ədəbiyyatı ən çox rus dili vasitəsilə milli dilin və ərazinin
hüdudlarını aşaraq, İttifaqımızda yaşayan bütün xalqların, eləcə də tərəqqipərvər
dünya oxucularının malı olur.
İnqilabdan əvvəlki Azərbaycanda rus ədədbiyyatından edilən tərcümələrin
miqyası və həcmi o qədər də böyük olmasa da tərcümənin məqsədi və prinsipləri,
tərcümə sənətkarlığı baxımından qiymətli ənənələrimiz vardır. Hələ keçən əsrin
ortalarından Azərbaycan yazıçılarında rus dilini, qabaqcıl rus ədədbiyyatını və
mədəniyyətini öyrənməyə böyük həvəs oyanmışdır. Yeni, mütərəqqi ideyalar təbliğ
edən demokratik ruhlu rus ədəbiyyatından tərcümə sahəsində A.Bakıxanovun,
sonralar isə F. Köçərlinin, A. Səhhətin, R. Əfəndiyevin xidmətləri böyükdür. Krılov,
Puşkin, Lermontov, Qorki və digər rus sənətkarlarının əsərlərini xüsusi məhəbbətlə
dilimizə tərcümə edib ayrıca kitab halında hələ 1912 – ci ildə çap etdirmiş Abbas
1
Səhhət özü etiraf etmişdi ki, bu sahədə izlədiyim məqsəd elm və bilik günəşi kimi
sevdiyi görkəmli rus sənətkarlarının nur şöləsi ilə həmvətənlərimin duyğularını
işıqlandırmaqdan və ədəbiyyatımızı daha da zənginləşdirməkdən ibarətdir.
Bu nəcib məqsədə nail olmaq üçün A.Səhhətin göstərdiyi tərcüməçi–sənətkar
səyləri bu gün də öyrənilməyə layiqdir. Biz bunu ona görə xüsusi vurğu ilə deyirik
ki, A.Səhhətin tərcümə etdiyi müəllifləri “məhəlliləşdirməkdə”, onları “tanınmaz
dərəcədə dəyişdirməkdə” ittiham edənlər də vardır. Həmin iddiaların həqiqətə
müvafiq olmadığını sübut etmək üçün biz artıq çoxdan və haqlı olaraq
müntəxəbatlara düşmüş “Gün ki, səhərlər çıxar, axşam batar” (“Həyatın dibində”
pyesindən) kimi əla tərcüməni nümunə gətirə bilərdik. Lakin həmin şeri çoxlarının
hər iki dildə əzbər bildiyini nəzərə alaraq, Lermontovun “Мтсыри” poemasından
bir parçanı və A. Səhhətin ondan tərcüməsini müqayisə etməklə kifayətlənəcəyik.
Когда я стану умирать,
И верь, тебе не долго ждать.
Ты перенесть меня вели
В наш сад, в то место, где цвели,
Акаций белых два куста…
Трава меж ними так густа,
И свежий воздух так душист,
И так прозрачно – золотист
Играющий на солнце лист,
Там положить вели меня,
Сияньем голубого дня
Упъюся я в последний раз,
Оттуда виден и Кавказ.
Быть может он с своих высот
Привет прощальный мне пришлет,
Пришлет с прохладным ветерком…
И близ меня перед концом
Родной опят раздастся звук
И стану думать я, что друг
Иль брат, склонившись надо мной,
Отер внимательной рукой,
С лица кончины хладный пот,
И что вполголоса поет
Он мне про милую страну…
И с этой мыслью я засну,
И никого не прокляну…
2
Yetər ol gün ki, tapşıram mən can,
Çox da çəkməz gəlib çatar o zaman.
Buyur ol gün məni aparsınlar.
Bağımızda o yerdə qoysunlar;
Orda ki, yasəmən gül açmışdır,
Dörd bir ətrafa ətir saçmışdır.
Çox təravətlidir hava orada,
Var qədərdən füzun səfa orada.
Var gözəl laləsi, yaşıl çəməni,
Orda qoysunlar əmr eylə məni.
Bir doyunca olum nəzərədaz,
Görünür orda çün bizim Qafqaz.
Bəlkə orda səba yeli ötüşə,
Bir bizim bağ tərəf güzarı düşə.
Həsrətilə baxanda mən vətənə,
Gətirə ayrılıq salamı mənə.
Bəlkə axır nəfəs, ölən yerdə,
Eşidim mən Vətən səsin bir də.
Elə fikir eylərəm o saətdə,
Başım üstə vaqtdi rəhlətdə.
Bir əziz doğma qardaşım vardır.
Sevgili yaru yoldaşım vardır,
Uzadıb diqqət ilə əllərini,
Pak edər alnımın sərin tərini,
Sanaram yoldaşam əziz kəs ilə
Məni oxşar həzin – həzin səs ilə,
Yataram bu xəyal ilə rahət,
Daha heç kimdən etməzəm nifrət.
Göründüyü kimi, burada Lermontov qətiyyən “məhəlliləşməmiş” onun
obrazları tanınmaz dərəcədə təbəddülata uğramamışdır. Əksinə, poemanın misraları
əsl şair tərəfindən, yaradıcı mütərcim tərəfindən ikinci dildə ehya edilmişdir. Bu
dəqiqlik, bu ahəngdarlıq, biz deyərdik ki, dəqiqlik və ahəngdarlığın ustalıqla
təcəssüm etdirilən vəhdəti Səhhət tərcüməsinin ömrünü xeyli uzatmışdır. Belə bir
vacib cəhəti də nəzərdən qaçırmağa haqqımız yoxdur ki, ədəbi yaradiciliq
hadisəsinə tarixilik baxımından yanaşmaq lazımdır. A.Səhhət məlumdur ki, rus
dilindən tərcümə ilə müntəzəm məşğul olmuş ilk professional Azərbaycan
tərcüməçisi idi.
3
Dostları ilə paylaş: |