Təəssüf ki, bunu bəzi kinossenarilərin tərcüməsi (dublyajı) haqqında demək çətindir.
Məlumdur ki, dublyaj zamanı bəzi texniki tələblərə də riayət etmək lazım gəlir.
Onlardan biri budur ki, nitq bölgüsünün müqabilində mütərcim hecalarının sayı
məhz orijinaldakının eyni, yaxud ona maksimum yaxın olan nitq bölgüsü tapmalıdır.
Bu tələbin gözlənilməsi tərcümənin dilinə bəzi şərtiliklər, mətləbə az dəxli olan,
bəzən də onu təhrif edən söz və ifadələr gətirir ki, onlar həddini aşanda işə ciddi zərər
vurur. Məsələn, bu yaxınlarda mavi ekranlarda gördüyümüz “Köçəri cəbhə” filminin
personajlarından biri deyirdi: “Kim ki, bizimlə qalmaq istəyirsə...” Aydındır ki,
burada “ki” bağlayıcısı ilə “sə” şərt şəkilçisi biri digərini inkar edir. İkisindən biri
olmalı idi: “Kim bizimlə qalmaq istəyirsə”, yaxud “Kim ki, bizimlə qalmaq
istəyir...” Lakin mütərcim “Те которые хотят остаться с нами” əvəzinə hecanın
sayına görə ona yaxın səslənmək üçün qüsura yol verməli olmuşdur. Həmin filmdə
belə bir cümlədə nəzərimizi cəlb etdi: “Qorxuram, əvvəl – axır bu ipin ucu bizim
boynumuza keçməsin”. Buradakı təhriflər göz qabağında olduğundan onları şərh
etməyi lazım bilmirik: yalnız bunu demək istəyirik ki, həmin təhrifləri heç bir texniki
tələblə izah etmək düzgün deyildir.
Bir
də, görərsən tərcümə dilinin təbiiliyini, dəqiqliyi,
məna dərinliyi və
ahəngdarlığı naminə bu tələbin buxovlarını xüsusi ehtiyac duyulduqda qırmaq
olmazmı?
Əlbəttə, bədii əsər tərcümə edən şəxs önündəki sənətkarın duyğu və
həyəcanlarını həssaslıqla qavramalı, onları yaşamağı bacarmalı, obrazlı ifadələrin
mahiyyətindəki, zərifliyi almaq, müqabil dildə yaratmaq istedadına malik olmalıdır.
Lakin bu tələbi birtərəfli başa düşməməliyik. Həyatda şer yazmayan, amma şair
ruhlu, şairanə təbiətli, şair həssaslığına malik adamlar olduğu qəbul edilən bir
həqiqətdirsə, ömründə hekayə yazmayan, yaxud lap az yazan, lakin qəlbən yazıçı
olan mütərcimlərdən bu haqqı almaq ədalətsizlik deyilmi? Hələ biz orasını demirik ki,
sərasər qafiyələnmiş, bəzən isə qafiyələnməmiş əsərləri çıxan müəlliflər var ki,
onlardan məhz şairanəlik, müasiranəlik, ümumən yaradıcı təbiət azlıq təşkil edir.
Əgər Beydulla Musayev Dostoyevskidən tərcümələrində qəhrəmanların son
həddinədək gərgin psixoloji və dramatik vəziyyətləri ilə bizi sarsıda bilirsə, o, məhz
yaradıcı tərcüməçidir.
Son
dövrün
tərcümə ədəbiyyatından danışarkən qələm yoldaşlarımızdan üçünün
yaradıcılığını ayrıca qeyd etmək lazımdır: Əhməd Cəmilin, Əliağa Kürçaylının və
Tofiq Bayramın. Onların hər üçü əvvəllər də rus dilindən xeyli tərcümələr etmişlər.
Son dövr Azərbaycan tərcümə sənətinin ağır və şərəfli yükündən isə onların payına
xüsusilə sanballı hissə düşür. Lakin məsələ tərcümə olunan əsərlərin çoxluğunda
kitabların saylında və qalınlığında deyil. Müasir şerimizin bu görkəmli nümayəndələri
üçün də poetik tərcümə onların orijinal yaradıcılığının bərabər hüquqlu tərkib
hissəsinə çevrilmişdir. Diqqətli oxucular belə bir cəhətin fərqinə varmamış deyillər ki,
Əhməd Cəmil özünün axırıncı “Seçilmiş əsərləri”nin bir qismini tərcümələri üçün
ayırmışdır. Nəşriyyat təcrübəmizdə nadir hallardan sayılan bu faktı necə
9
qiymətləndirmək olar? Biz bunu belə başa düşürük ki, hörmətli şairimiz
Nekrasovdan, İsakovskidən, Sosyuradan tərcümələrini öz əsl yaradıcılıq əməyinin
bəhrəsi kimi oxucularına təqdim etməklə onların qarşısında ətraflı hesabat verir.
Əliağa Kürçaylının Yesenindən və Dantedən, Tofiq Bayramın Tvardovskidən
və Rəsul Həmzətovdan tərcümələri axır illərin fərəhləndirici ədəbi hadisələrindəndir.
Bədii tərcümənin ədəbi – mədəni, ideoloji və siyasi həyatımızdakı əhəmiyyətini
düzgün qiymətləndirən şairlər bu işə əsl sənətkar ehtirası ilə girişmişlər və biz
inanırıq ki, onlar gələcəkdə də bütün yaradıcılıqları boyu həmişə bu nəcib
fəaliyyətlərini davam etdirəcəklər. Kürçaylının Yeseninə vurğunluğu keçici hal
olmadı, rus sənətkarına, onun bakir yaradıcılığını bütün incəlikləri ilə qavramasına
gətirib çıxartdı.
Vurğunluq sözünü biz gəlişi gözəl işlətmədik.
Kürçaylı Yesenindən artıq iki tərcümə kitabının müəllifi idi. Onun tərcümələri
üçün hər iki dili əla bilməyin və poetik həssaslığın vəhdətindən doğan məna
dəqiqliyi, səmimiyyət səciyyəvidir.
Xorasan bağları, evləri üstə
Nə üçün solğundur ayın ziyası?
Elə bil gedirəm rus çöllərilə,
Başımın üstündə duman cunası.
Soruşdum mehriban, əziz lalədən
Gecə sərvlərin kölgəsində mən.
O cavab vermədi bir kəlmə mənə.
Başını qürurla şax tutdu yenə.
Nə üçün qəmlidir ayın ziyası?
Ləkdə çiçəklərdən xəbər aldım mən
Çiçəklər söylədi: “Soruş bu sirri
Qəmli qızılgülün titrəyişindən”.
Qızılgül titrədi ləçəklərilə,
Ləçək dodağı ilə söylədi mənə;
“Başqası ilə gəzib sənin şahanən,
Başqa birisini öpdü şahanə”.
Bu
tərcümədə orijinala məxsusu demək olar ki, bütün əsas əlamətlər qorunub
saxlanılmışdır. Füsünkar cənub gecəsi, onu heyranlıqla seyr edib. Təbiətlə insan
arasındakı ünsiyyətin bir vasitəsi kimi canlandıran şimallı şairin incə ruhu, nəhayət,
Şərq folkloru, motivlərilə aşılanmış bədii təsvir vasitələri – hər şey mütərcimin
diqqətindən yayılmamış, səlist dillə, şairanə misralarla Azərbaycan dilində
10