hekayəsinin evdə oxuyur. Buna görə də yaxın adamları onu tərifləyirlər.
Tərcümədə
isə hekayə küçədə, özü də... gecənin qaranlığında oxunur.
`
Turgenevin 2 cildliyindəki “Qəribə əhvalat” hekayəsində birinci şəxsin
dilindən deyilir:
“Мой магнетизер сталь окончательном, юродивым. Вот куда повернула
его та сила, которую нельзя было не признать в нем».
Tərcümədə isə oxuyuruq:
“Mənim sehrikdarım (?) tamam divanə olmuşdur. Bax, ondakı
inkar edilmiş
qüvvə gör onu nə hala salmışdır”.
Orada inkar edilməz qüvvədən, burada isə inkar edilmiş qüvvədən söhbət gedir.
“Klim Samginin həyatı” romanın üçüncü hissəsində Bezbedovla söhbət edən
parisli deyir:
“
Во Франции революцию делали богатые буржуа против дворян,
которые уже разорились, но держали короля в своих руках».
Bu
cümlə Azərbaycan dilinə belə tərcümə edilmişdir:
“Fransada
inqilabi
varlı burjular müflisləşmiş zadəganlara qarşı eləyirdilər,
ancaq yenə də kralı əllərində saxlamışdılar”.
Orijinalda kralı əllərində saxlayanlar iflas etmiş zadəganlardır, tərcümədə isə...
varlı burjualar. (!). Göründüyü kimi burjua inqilabı üçün heç də adi məsələ olmayan
krala, monarxa münasibət məsələsi bu mətnin tərcüməsində qarışdırılmışdır.
Şoloxovun “Qanlı düşmən” hekayəsinin bir yerində deyilir: “ из степи шла
ноць, сгущая краски, и едва лишь село солнце, на колоделзным журавлем
повесла, мигая, звездочка, застенчивая и сгущенная как невеста на первых
смотрена». Bu cümlənin müqabilində Azərbaycan səkkizcildliyinin birinci
kitabında oxuyuruq:
“Çöldən gecə yaxınlaşmaqda, boyaları qatlaşdırmaqda idi: gün yenicə batmışdı
ki, qızgördü zamanı qız utandığı kimi utancaq ulduz göz vura – vura quyu çarxının
üzərindən asılı qaldı”.
Qapısına elçilər gəlmiş qızın utancaqlığı hara, göz vurmaq hara? “Qanlı
düşmən hekayəsindəki mətnin özünə diqqət edəndə görmək çətin deyil ki, Şoloxovun
bu əla təşbehindəki мигать sözünün müqabilində göz vurmaq yox, göz qırpmaq
yazılmalı idi. «Колодезный журавыль» ifadəsinin də “quyu çarxı” kimi tərcümə
edilməsi təhrifdir, “quyu mancanağı” kimi tərcümə etmək lazım idi.
Təhriflərin böyük bir qismi tərcümə prosesində orijinalın üzdə olan, ilkin gözə
çarpan mənasına uymaqdan, onun mətn daxilindəki konkret mənasını
axtarmamaqdan meydana gəlir. Hərfi tərcümə adlanan bu xətanın orijinalın ideya və
bədii keyfiyyətinə vurduğu zərəri heç nə ilə müqayisə etmək olmaz. Əlbəttə,
tərcümə dəqiq olmalıdır. Lakin bədii tərcümədən söhbət gedərkən bu anlayış daha
geniş və spesifik məzmun kəsb edir. Hərfi–hərfinə edilmiş tərcümə ümumiyyətlə,
naqis tərcümədir. Bədii əsərin tərcüməsində isə tamamilə dözülməz haldır. Hərfi
tərcümədə əsər ideyaların, obrazların məcmusu kimi, bir tam və bütöv kimi deyil, ayrı
16
– ayrı sözlərin, ifadələrin əksər halda da onların lazımi mənasından uzaq çalarlarının
tərcüməsi kimi təqdim olunur. Əsl mütərcim sözlə, dilin bədii, üslubi imkanlari ilə
həsssaslıqla işləməyi bacarmalı, necə deyərlər söz üzərində əsməlidir.
Böyük
Çili
şairi Pablo Neruda “Etiraf edirəm ki, yaşamışam” adlı xatirələrində
(“Literaturnaya qazeta”, 17 iyul 1974) belə yazır:”Mənim aləmimdə sözlər qanad açıb
uçmağa da, cəh-cəh vurub oxumağa da qadirdir. Mən sözləri sevirəm. Yığıb
toplayıram, saf-çürük edirəm, əridib yenidən tökürəm. Mənim sevimli sözlərim!
Onlar ləl-cəvahirat kimi bərq vurur. Sözlər o qədər gözəl və cazibədardırlar ki, mən
onların hamısını birdən şerimə salmaq istəyirəm. Ətrafımda fırlanan, başımın üstündə
səslənən sözləri mən elə onlar uçduqları yerdəcə tuturam, təmizləyib, hamarlayıb,
təzə paltar geyindirib yenidən buraxıram. Söz hər şeyə qadir olan bir məxluqdur.
Sözlərin şəffafi, kölgəlisi var, sözlərin çəkisi, sanbalı var. Onların bəziləri qu tükü
kimi yüngül, bəziləri isə stalaktit parçası kimi ağır olur. Sözlər bizim həm qədim
keçmişimiz, həm də bugünümüzdür. Mənim sözlərim, mənim dilim qəlbimə o qədər
doğmadır ki!”.
Dünyanın ən görkəmli söz sərraflarından birinin söz haqqında qənaətləri təkcə
şairlərin, yazıçıların deyil, mütərcimlərin də hər gün yaşadıqları yaradıcılıq
həyacanlarını çox gözəl əks etdirməklə yanaşı, onların söz üzərində, bədii əsərin-
tərcümənin dili üzərində dönə-dönə, zərgər dəqiqliyi ilə işləməyə çağırır.
Tərcümə əsərini oxuyarkən biz hər şeydən əvvəl bunun fərqinə varırıq ki,
şəninə dünyanın ən böyük sənətkarlarının söz qoşduğu, Füzuli demiş, “hər ləhzə
yoxdan var olan” sözlər tərcümədə özlərini necə hiss edir, onların hamısı öz
yerindədirmi və üzərlərinə düşən məna, üslub ahəngdarlıq vəzifələrini yerinə yetirə
bilirlərmi? Təəssüf ki, bir sıra hallarda bu suala mənfi cavab alırıq.
Dostoyevskinin “Cinayət və Cəza” əsərində Razumixin Raskolnikovla
söhbəti zamanı bir nəfərin qarasına söyləyir və onun bəd əməllərindən danışdıqdan
sonra deyir:
«Хотел было ему для очистки тоже струю пустить…»
Mütərcim orijinalın hərfinə qapılaraq, «струю пустить» ifadəsinin üzdə olan
mənası ilə kifayətlənib, belə yazmışdır:
“İstərdim vicdanımı təmizləmək üçün onun üstünə cərəyan buraxım”.
Əslində isə Razumixin Cebaryova hərbə - zorba gəlmək, onun köpünü almaq
istəmişdir. Burada həmsöhbətini üstünə cərəyan buraxmaq kimi ağlasığmaz bir
vəziyyətdən söhbət ola bilməz.
Orest Maltsevin “Dənizdə şəfəqlər” romanının tərcüməsində yol verilmiş belə
bir qüsur isə bizi daha çox narahat etdi. «Баку чудесный город…» deyə söhbətə
başlayan O. Maltsev müasir Bakının gözəlliklərini təsvir etdikdən sonra yazır:
«
А как гармонический сочетаются современные здания с остатками
старого города, с крепостными стенами, минаретом Сыныхкала, с Ханским
двором, Диванхана…»
17