22
bilavasitə bir-biriləri ilə sərhədə malik oldular. Qərb və İslam
arasında ərazi aspektindən daha çox, daha geniş problemlər
dayanır: silahların yayılması, insan hüquqları və demokratiya,
neft istismarına nəzarət, miqrasiya, İslam terrorizmi və Qər-
bin müdaxiləsi.
XXI əsrin əvvəllərində İslam terrorizminin fəallaşması-
nın əks-sədası “sivilizasiyalar toqquşması” konsepsiyasına
yenidən maraq yaratdı. Buna baxmayaraq, 11 sentyabr 2001-
ci ildən sonra Hantinqton Qərb-xristian və İslam sivilizasiya-
sının qarşıdurması barədə öz tezislərini etibarsız saymağa
cəhd etdi. Hər şeydən öncə, o, bunu siyasi əxlaq düşüncəsi ilə
edirdi. Nyu-York və Vaşinqtona qarşı terrorçuların hücumun-
dan sonra ABŞ-da antimüsəlman əhval-ruhiyyəsi birdən-birə
güclənmişdi, buna görə də, sivilizasiyalararası münaqişəni
xatırlatmaq oxşar əhval-ruhiyyəni alovlandıra və arzu-
olunmaz xaosa gətirib çıxara bilərdi.
S.Hantinqtonun ideyası ətrafında artıq 10 ildən çoxdur
ki, diskussiyalar gedir. Bütün alimlər və siyasətçilər bu ideya-
lara əsaslanaraq, dünya siyasətində baş verən bir çox proses-
ləri izah edirlər. Digərləri, əksinə, beynəlxalq münasibətlərin
real praktikasının “sivilizasiyaların toqquşması” konsepsiya-
sının müddəalarına uyğun olmadığını hesab edirlər. Məsələn,
Rusiya sivilizasiya kökləri ilə pravoslav olan Gürcüstanla
münasibətlərini postsovet dövründə daha çətin qurur, nəinki
mahiyyət etibarilə İslam sivilizasiyasına məxsus Azərbaycan-
la. Rusiya Federasiyası kimi çoxmillətli və çoxdinli dövlətlər-
də dini fərqlilik məsələsinin şişirdilməsi, habelə sivilizasiya-
lararası münaqişələrin qaçılmazlığını iddia etmək stabillik və
təhlükəsizlik üçün mənfi nəticələr verə bilər. Amma qloballa-
şan dünyada müxtəlif mədəniyyət və din nümayəndələrinin
bilavasitə qarşılıqlı fəaliyyəti şəraitində mürəkkəb münaqişə
23
vəziyyətlərinin yaranacağını nəzərə almamaq olmaz. Bütün
bunlar Hantinqtonun ideyalarını başa düşməyi və real beynəl-
xalq münasibətlərin analizində onun rolunu qiymətləndirməyi
şərtləndirir.
Beləliklə, Samuel Hantinqtonun “Sivilizasiyaların toq-
quşması” adlı məqaləsi beynəlxalq siyasi və ictimai dairələ-
rin, o cümlədən siyasət elminin nəzəriyyəsi ilə məşğul olan
alimlərin ciddi diskussiyasına səbəb oldu. Bəs S.Hantinqto-
nun dedikləri doğrudan da yeni fikir idimi? Bu nöqteyi-nəzər-
dən yanaşsaq, əlbəttə ki, bəşər sivilizasiyasının tarixi inkişaf
mərhələlərinə nəzər saldıqda görəcəyik ki, S.Hantinqton yeni
bir fikir və ideya irəli sürmürdü. Bu, sadəcə, mövcud olan si-
yasi, iqtisadi və milli – etnik gerçəkliyin yeni keyfiyyətdə təs-
viri idi. Və bu siyasi-coğrafi gerçəkliyi Hantinqton öz məqa-
ləsində yeni adlar və yeni politoloji terminlərlə təsvir etdiyinə
görə, bu qədər maraq doğurmuşdu. Samuel Hantinqtonun mə-
qaləsində iddia olunur ki, “soyuq müharibə”nin başa çatması
ilə beynəlxalq siyasətin inkişafının qərb fazası da tamamla-
nıb. Tam bu nöqtədə S.Hantinqton sivilizasiyaları Qərb və
qeyri-Qərb olmaqla iki cəbhədə qruplaşdırır. O gündən bu
vaxta qədər də S.Hantinqtonun bu nəzəri fikirlərinə söykənən
diskussiyalar davam edir. Amma hər nə qədər artıq 20 ilə ya-
xın bir müddətdir ki, bu diskussiyalar davam etsə də, heç kəs
Qərblə qeyri-Qərbin sərhədlərini müəyyənləşdirə bilmir.
Beləliklə, yeni mərhələdə rəqabət, qarşıdurma və uzlaş-
ma siyasi-ideoloji müstəvidən dini-etnik münasibətlər sferası-
na transfer olundu. Hadisələr o qədər sürətlə cərəyan etdi ki,
sonrakı mərhələdə infoimperializmin ideoloqları və ideya ge-
neratorları bunu vahid imperialist siyasət növü kimi səciyyə-
ləndirməyə başladılar. Əlbəttə ki, bu siyasət növünün adını
infoimperializm qoymaqla dünyaya hökm etmək olmazdı.
24
Ona görə də, imperialist güclər burada da əqlin və idrakın
üfüqlərini bir daha zorlayaraq yeni institusional ideyaları, xü-
susilə də “qlobal dövlət” ideyalarını aktuallaşdırmağa başla-
dılar. Əslində, “qlobal dövlət” ideyası hegemoniya fəlsəfəsi-
nin fonunda tarixin bir çox dövrlərində müxtəlif adlar altında
mövcud olmuşdur. Amma tarixin müxtəlif dövrlərində möv-
cud olmasına baxmayaraq, bu ideya indiki qədər aktual və
real olmamışdır. Belə ki, bu gün dünya siyasəti və beynəlxalq
münasibətlər sisteminin başlıca meyil və istiqamətlərini mü-
əyyənləşdirən imperialist güc mərkəzləri bu ideyanın gerçək-
ləşdirilməsi istiqamətində sistematik və kompleks xarakter
daşıyan addımlar atırlar və tədrici surətdə müəyyən nailiyyət-
lər əldə edirlər. Nəticə etibarilə, bəşəriyyətin üzləşdiyi duru-
mun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dünyada vahid imperialist
şəbəkə və yaxud şəbəkə hakimiyyəti (netokratiya) formalaş-
dırılıb ki, bu da “qlobal dövlət” konsepsiyasının tərkib hissəsi
kimi səciyyələndirilməlidir.
Bütün bunlarla yanaşı, ən yeni imperializmin və “qlobal
dövlət” konsepsiyasının fonunda bu proseslərin substratları-
na, institusional əsaslarına və funksionallıq məsələsinə toxun-
maq məqsədəmüvafiqdir. Əslində, infoimperializm çərçivə-
sində idarəetmə aparatı kimi istifadə olunan institusional qu-
rum məhz milli dövlətlərdir. Çünki milli dövlət real sosial-si-
yasi təsisat olmaq etibarilə başlıca idarəetmə aparatıdır. Elə
ilkin idarəetmə institutları deyəndə də milli dövlətlər nəzərdə
tutulmuşdur. Nəticə etibarilə, “Mondializm” və “Qlobal döv-
lət” konsepsiyasında da milli dövlətlər “qlobal dövlət”in da-
yağı və yaxud institusional substratı kimi səciyyələndirilir.
Bunun üçün milli dövlətlərin gücünün və səlahiyyətlərinin
məhdudlaşdırılması nəzərdə tutulur. Beləliklə, milli dövlətlə-
rin maraqlarına və əsaslarına transmilli korporativ mənafelər
Dostları ilə paylaş: |