Никпур Ъаббарлы
Yüklə 452,41 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QUZEY KIBRIS OLAYLARININ ƏKSĠ
- SON SÖZ ƏVƏZİ
- ĠSTĠFADƏ EDĠLMĠġ ƏDƏBĠYYAT Azərbaycan dilində
- Türk dilində
- NIKPUR JABBARLY
- NĠKPUR MĠRHÜSEYN OĞLU CABBARLI ABAY DAĞLININ MÜHACĠRƏT DÖVRÜ YARADICILIĞI
61
növbədə, Dədə Qorqud obrazı vasitəsilə təlqin etdiyi mənəvi-əxlaqi dəyərlər sırasındadır. A.Dağlı əsər boyu belə bir qənaətini təsbit etməyə çalışır ki, istər ailə, istərsə də cəmiyyət və dövlət məhz milli-mənəvi və ümumbəşəri dəyərlərə, əxlaqi-etik normalara söykəndiyi zaman sarsılmaz olur. Bu baxımdan, pyesdə ermənilərin, gürcü- lərin, yunanların türklərə qarşı düşmən münasibətlərinin, patoloji nifrətlərinin, təcavüzkar niyyətlərinin müqabi- lində türklüyün yüksək mənəvi keyfiyyətlərinin, humanist təbiətinin qabardılması mühacir yazıçı-dramaturqun gənc nəslə nəsihəti kimi qavranılır və günümüzün reallıqları kontekstində də aktuallıq kəsb edir.
62
QUZEY KIBRIS OLAYLARININ ƏKSĠ 1960-cı illərin əvvəllərindən etibarən Kipr türklərinin problemi Türkiyə ictimaiyyətinin diqqət mərkəzində olmuş, bu dövlətin xarici siyasətində mühüm yer tut- muşdur. Belə ki, Kiprin müstəqil dövlət elan olunması ilə (1960) adanın türk əhalisinin faciəli günləri başlanmış, onlar yunan icması tərəfindən sıxışdırılmaya və soyqırı- mına məruz qalmışlar. Nə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının sülhməramlı missiyası, nə də Türkiyə hökumətinin dip- lomatik səyləri yunan icmasının təcavüzkarlığının qar- şısını ala bilməmişdir. Yalnız 1974-cü ilin iyulunda Kiprdə türk soyqırımının qarşısını almaqdan ötrü Türkiyə hərbi kontingenti xalqın təkidli tələbi ilə adaya çıxarıl- dıqdan sonra burada qətliama son qoyulmuş, əmin- amanlıq bərqərar edilmişdir. Abay Dağlının «Albay» (1975) pyesində (3 pərdə, 7 şəkil) məhz həmin hadisələr dramatik əksini tapmışdır. Müəllifin Quzey Kıbrısda şəhid olmuş albay İbrahim Qaraoğlanoğlunun və bütün türk şəhidlərinin əziz ruhla- rına ithaf etdiyi bu pyes Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahı (Genelkurmay Başkanlığı) tərəfindən gənclərin hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsi üçün əhəmiyyətli bir əsər kimi bəyənildikdən sonra çap edilmişdir. Pyes Türkiyə ordu hissələrindən birində «Anam məni yetişdirdi…» marşının sədaları ilə başlanır. Türk əsgərlərinin ifasında bu marş bütövlükdə Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin yüksək döyüş əhvali-ruhiyyəsinin, bütün türk cəmiyyətinin kıbrıslı soydaşlarına kömək əzminin təcəssümü kimi səslənir. Belə ki, yunanların Quzey Kıb-
63
rısda törətdikləri ağlasığmaz vəhşiliklər bütün Türkiyədə həyəcanlara səbəb olmuş, insanları hiddətləndirmişdir. Ölkənin müxtəlif bölgələrində gənclər könüllü əsgər kimi Kıbrısa yola düşmək üçün müraciət edirlər. Onların bir qismi albay İbrahim Qaraoğlanoğlunun sərəncamına gön- dərilmişdir. Albayın şəxsində müəllif vətənpərvər və ziyalı bir türk zabitinin obrazını yaratmışdır. Albayın I şəkildə ya- nındakı yüzbaşıya və teğmenlərə müraciətlə söylədikləri onun döyüşə yollanacaq əsgərlərin türkün şanlı tarixinə, milli-mənəvi dəyərlərə sədaqət ruhunda tərbiyəsinə böyük önəm verdiyini göstərir:
Kıbrısa doğru yürüş əmri verilincə Albay alayı ilə birgə döyüş bölgəsinə yola düşür və 1-ci pərdənin 3-cü şəklindən başlayaraq müəllif hadisələri Kıbrıs cəbhəsinə köçürür. Müəllif elə ilk cəbhə səhnəsində yununların türk- lərə qarşı tarixən mövcud olmuş düşmən münasibətlərini, patoloji nifrətlərini onların öz dili ilə açıqlayır. Yunanlı Albayın əlindəki tapançanı oynadaraq məğrur bir tövrlə söylədikləri onun türklərə qarşı hər cür qəddarlığa,
64
qaniçənliyə hazır olduğunu bütün çılpaqlığı ilə büruzə verir:
(Bir an sağa doğru nifrətlə baxaraq) Hər şeyi əzəcək və keçəcəyiz, Daima qan töküb, qan içəcəyiz.
Anadolu istiqlal savaşına həsr edilmiş pyeslərində olduğu kimi, bu əsərində də A.Dağlı yunan əsgər və zabitlərinin soyğunçuluğunu, dinc əhali ilə amansız rəf- tarını onların səciyyəvi xüsusiyyəti kimi qabardır. Pyesdə təsvir olunan qətliam səhnəsi isə yunan hərbçilərinin antibəşər xislətini bir daha nümayiş etdirir. Belə ki, Yunanlı Albayın əmri ilə uşaqlar, qadınlar, qocalar cərgə ilə düzülərək yalnız türk olduqlarına görə güllələnirlər. Yununlı Albayın iblisanə qəhqəhələri qətlə yetirilən qadın və uşaqların tükürpərdən fəryadına qarışaraq müdhiş bir görüntü yaradır. Kıbrısa daxil olan türk qoşunu burada yunanların törətdikləri vəhşiliklərin, dinc əhaliyə tutduqları divanın şahidi olur. Qarşılaşdıqları dəhşətli səhnələr soydaşlarını hərbi təcavüzdən, soyqırımından qurtarmağa gəlmiş türk əsgərlərinin intiqam hissini alovlandırır. Onlar cəbhədə rəşadətlə vuruşur, düşmənə ağır zərbələr endirir, təbii ki, şəhid də verirlər. Müəllif Albay İbrahim Qaraoğlanoğlunu daim cəbhədə, döyüş meydanındakı hadisələrin mərkəzin-
65
də göstərməklə onun mahir bir sərkərdə obrazını ya- ratmağa müvəffəq olur. Əsərin önəmli cəhətlərindən biri də burada Türkiyə ictimaiyyətinin Kıbrıs olaylarına göstərdiyi böyük diq- qətin, bu ölkədəki soydaşları ilə həmrəyliyinin, eyni zamanda onların imdadına yetişmiş türk əsgərlərinə ver- diyi mənəvi dəstəyin əksini tapmasıdır. A.Dağlı qeyd olunan məqamların inikası üçün maraqlı bədii priyomdan istifadə edir. O, pyesin 3-cü pərdəsinin I şəklində Kıbrısda vuruşan türk əsgərlərinin evdən – ailələrindən məktub almaları səhnəsini təsvir edir. Məktub müəllifi atalar, analar, babalar, əmilər, nişanlılar türk mehmetciyini qələbəyə ruhlandırır, Kıbrıs türklərinin haqq işi uğrunda «ya qazi, ya şəhid» olana qədər döyüşməyə səsləyirlər:
1. Ər – Babam yazıyor: Kovanımda bal, oğlum. Telli sazı çal, oğlum. Yavru vatanım, deyə Kıbrısımı al, oğlum.
2. Ər – Annəm yazıyor: Şərbəti qoydum tasa, Qəlbimdə yox bir tasa. Hər kəsin qurbanı var, Oğlum qurban Kıbrısa.
66
3. Ər –
Dədəm yazıyıor: Ocağımda ısım var, Nə dərdim, nə yasım var. Dilimdə haqq duası, Qəlbimdə Kıbrısım var.
4. Ər – Amcam yazıyor: Kutlu olur bayramlar, Suyum durulub, damlar. Ana yurdumdan sana, Kıbrısıma salamlar.
5. Ər – Sevgilim yazıyor:
Bu səmimi misralar Anadolu türkünün təcavüzə məruz qalmış Kıbrıs türkünün dərdini, möhnətini öz dərdi, kədəri kimi qavradığını və soydaşlarının nicatı üçün hər cür fədakarlığa hazır olduğunu təsdiqləyir. Albay İbrahim Qaraoğlanoğlunun və onun kimi qəhrəman türk əsgər və zabitlərinin Quzey Kıbrısdakı hərbi əməliyyatlarda şəhid olması bunun əyani sübutudur. Müəllifə görə, Kıbrıs türkləri soyqırımından qurtulmalarına, əmin-aman həyata qayıtmalarına görə məhz anadolulu qardaşlarına minnətdar olmalı, yavru vətəni – yaşıl adanı öz qanı ilə suvarmış türk mehmetciyinin xatirəsini daim əziz tutmalıdırlar.
67
Ümumilikdə, dramaturji sənətkarlıq baxımından bəzi qüsurlarına baxmayaraq, A.Dağlının «Albay» pyesi Quzey Kıbrıs olaylarının tarixini yaşadan əsər kimi gənclərin hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsi üçün faydalı bir mənbədir.
68
SON SÖZ ƏVƏZİ
Abay Dağlının əsərlərini beş problem üzrə qrup- laşdırıb, araşdırmaya cəlb etməklə onun mühacirət dövrü yaradıcılığı barədə müəyyən elmi təsəvvür yaratmağa çalışdıq. Lakin aşağıda qeyd edəcəyimiz səbəblərdən bu mühacir yazıçının bizə məlum olan bir neçə dram əsəri üzərində ətraflı dayana bilmədik. Monoqrafiyanın müvafiq fəslində qeyd etdiyimiz kimi, A.Dağlı Anadolu istiqlal savaşını əks etdirən pyeslərində Türkiyə Cümhuriyyətinin banisi Mustafa Kamal Atatürkün bədii obrazını yaratmağa çalışmış və buna əsasən nail ola bilmişdir. Bununla belə, Atatürk şəxsiyyətinə olan sonsuz maraq və ehtiram A.Dağlını onun gənclik illərini də qələmə almağa sövq etmiş, nəticədə «Atamızın gəncliyi» adlı iki pyes yaranmışdır. 1967-ci ildə çap olunmuş birinci pyes 3 pərdə, 7 şəkildən ibarətdir. Burada Gənc Hərbiyəli adıyla təqdim edilən gələcək Atatürkün Əminəyə – qonşuları olan İxtiyar Paşanın qızına məhəbbəti ilə bağlı məqamlar, dövlətçilik baxışlarının formalaşması, sultan hökumətinin casusları tərəfindən təqib olunması və s. təsvir olunur. 1973-cü ildə işıq üzü görmüş, 2 pərdə, 5 şəkildən ibarət olan ikinci pyes eyni adı daşımasına baxmayaraq, birincinin nə tam eyni, nə də yenidən işlənilmiş, təkmil- ləşdirilmiş variantıdır. Doğrudur, bu əsərdə də Gənc Mustafanın okulda təhsil aldığı illər, qonşu qızı Əminəyə olan məhəbbəti əksini tapır. Hər iki pyesin personajları da demək olar ki, eynidir: Gənc Mustafa, onun anası, dayısı,
69
Yaşlı (İxtiyar) Paşa, onun qızı Əminə, öyrəncilər, habelə xor. Bu pyesdə birincidən fərqli olaraq, Mustafa Kamal obrazı 3 mərhələdə inkişaf etdirilir. Gənc Mustafa, Gənc Mustafa Kamal, Yüzbaşı Mustafa Kamal. A.Dağlının bu iki pyesi, həmçinin Türkiyədə 1960-cı il mayın 27-də baş vermiş hərbi çevrilişlə bağlı hadisələri əks etdirən üç pərdəli «Bir mayıs gecəsi» (1960) dramı sənətkarlıq baxımından zəif olduqlarından bu əsərlər üzərində ətraflı dayanmağa lüzum görmədik. Eyni zamanda təəssüflə onu da qeyd edirik ki, A.Dağ- lının «Xaqan», «Pakistan dağlarında», «Hacıbəyli Üzeyir» adlı dram əsərlərinin mövcudluğu barədə məlumatımız olsa da, onları əldə etmək üçün göstərdiyimiz bütün cəhd- lər hələ ki, nəticəsiz qalmışdır. Həmin dramları, habelə mühacir yazıçının hələlik naməlum olan əsərlərini yaxın gələcəkdə əldə edəcəyimizə və onlardan bu monoqra- fiyanın növbəti nəşrində bəhs edəcəyimizə ümidimiz və inamımız vardır.
70
ĠSTĠFADƏ EDĠLMĠġ ƏDƏBĠYYAT Azərbaycan dilində 1.
Abutalıbov Ramiz «...Ağrı ilə Altaylar arasında bir ruh», «Panorama» qəzeti, Bakı, 13 sentyabr 1997. 2.
Cəfərli Məmməd. Azərbaycan legion ədəbiyyatı. Bakı: QAPP-POLİQRAF, 2005, 372 s. 3.
2000, 80 s. 4.
Dağlı Mirzə Abay. Səslərəm səni. Bakı: Şuşa, 2000, 200 s. 5.
Bakı: Elm, 1996, 308 s. 6.
Qarayev Yaşar. Meyar-şəxsiyyətdir. Bakı: Yazıçı, 1988, 456 s. 7.
yüzillər, Bakı, Elm, 2002, 740 s. 8.
Qarayev Yaşar. XXI əsr: Qlobal sivilizasiya və Şərq dəyərləri. «Min ilin sonu» (Bakı: Elm, 2002) kitabında, s.9-22. 9.
Qocatürk Utkan. Atatürk. Bakı: Elm, 1991, 212 s. 10.
Rana. Onlar türklərdi. Bakı: Azərnəşr, 1993, 128 s. 11.
mərhələdə. Bakı: Ozan, 1998, 276 s. 12.
Sultanlı Vaqif. Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı. Bakı: Şirvannəşr, 1998, 160 s.
13.
«Azerbaycan» Türk Kültür Dergisi, Ankara, 1991, sayı 278.
71
14.
Dağlı Abay Mirza. Esir ruhlar. İstanbul, 1957, 122 s. 15.
1958, 34 s. 16.
Dağlı Abay. Bir Mayıs gecesi. İstanbul, 1960, 87 s. 17.
18.
Dağlı Abay. Sakarya. Adapazarı, 1965, 56 s. 19.
Dağlı Abay. Atatürk. İstanbul, 1966, 93 s. 20.
Dağlı Abay. Ata’mızın gencliği. Adapazarı, 1967, 64 s. 21.
Dağlı Abay. Füzuli. İstanbul, 1968, 93 s. 22.
Dağlı Abay. Sakarya çetesi. Adapazarı, 1969, 29 s. 23.
Dağlı Abay. Sakaryada 22-ci gün. İstanbul, 1971, 79 s. 24.
Dağlı Abay. Malazgirtten Sakaryaya. İstanbul, 1971, 72 s. 25.
Dağlı Abay. Ata’mızın gencliği. İstanbul, 1973, 63 s. 26.
27.
Dağlı Abay. Albay. İstanbul, 1975, 48 s. 28.
Dağlı Abay. Dede Korkut. İstanbul, 1977, 64 s. 29.
Eroğlu Hamza. Atatürkün hayatı. Ankara, 1986, 162 s. 30.
Mirze’den ğazeller. (Toplayan və yayınlayan M.H.Türkekul). İstanbul, 1962, 56 s. 31.
Rana. Onlar türklerdi. Ankara, 1951, 151 s. Rus dilində 32.
В.Г.Белинский. Собрание сочинений в трех томах. T. III, Mосква, 1948, 928 стр.
33.
S.Mumtaz adına Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi. Fond 691. Mirzə Abay Dağlı (Cəmil İbrahim oğlu Ağayev). Siyahı 1, sax. vah.1-15.
72
NIKPUR JABBARLY
devotet to the writer-dramatist Abay Dagly’s (1906-1989) creative work who is one of the representatives of the next wave from Azerbaijan political emigration after World War II. In the paper Abay Dagly’s life way and creative work till the emigration periods is elucidated, literary heritage is valued and dramatic works and prose which he has written on the years of emigration are analysed in a group surrounding of five problems.
73
NĠKPUR MĠRHÜSEYN OĞLU CABBARLI ABAY DAĞLININ MÜHACĠRƏT DÖVRÜ YARADICILIĞI BAKI – «ELM» – 2009
Direktor: ġ. AlıĢanlı Baş redaktor: T.Kərimli Mətbəənin müdiri: Ə.Məmmədov
Formatı: 60x84 1 /16. Həcmi: 4,5 ç.v. Tirajı: 300. Sifariş № 123. Qiyməti müqavilə əsasında «Elm» RNPM-nin mətbəəsində çap edilmişdir (İstiqlaliyyət, 8) . Yüklə 452,41 Kb. Dostları ilə paylaş:
|