13
edərdi. Bu prinsiplə yanaşdıqda, prof. Vaqif Sultanlının
«əsərdə Füzulidən savayı, bütün digər obrazların epizodik
fonda düşünülməsi, bir tərəfdən, onun daxili dünyasının
təfərrüatı ilə aşkarlanmasına, qarşı tərəfdən isə, mühitin
fövqündə durduğunu, uca və ali ideallarla yaşadığını gös-
tərmək məramına xidmət etmişdir» (12, s.55) – fikri ilə
də razılaşmaq qeyri-mümkündür. Zənnimizcə, səhnədə
şəxsiyyətin böyüklüyü, sənətkarın daxili aləminin zəngin-
liyi, məqsədlərinin aliliyi və ülviliyi – onu əhatə edən,
yaxud ona qarşı duran obrazların epizodik fonda təsviri
yolu ilə deyil, güclü xarakterlərlə toqquşmasında, gərgin
dramatik vəziyyətlərdə müdrik, inamlı və inadlı davranış-
larında əksini tapmalıdır. S.Vurğunun məşhur «Vaqif»
pyesi bu tələblərə cavab verən dram əsərinin bariz nümu-
nəsidir. Əsərin əsas obrazını – qəhrəmanını güclü göstər-
mək naminə onun ətrafındakıları süni surətdə kiçiltmək və
epizodikləşdirmək böyük və həqiqi sənətin yolu deyildir.
Bununla belə, Ə.N.Tərlanın və V.Sultanlının qeyd olunan
fikirlərini məqbul saymamaqla yanaşı, birincinin belə bir
mülahizəsinə şərik oluruq ki, hər hansı bir şəxsiyyəti
tanıtmaq üçün onun ən səciyyəvi cəhətini layiqincə əks
etdirmək yetərlidir. A.Dağlı da Füzulinin «örnək şəxsiyyət
olaraq» obrazını yaratmaqdan ötrü, ona həsr etdiyi
pyesinin süjetini məhəbbət motivi əsasında qurmuşdur.
Əsərdə təsvir olunan hadisələr İraqda – Bağdad yaxın-
lığındakı Azərbaycan icmasında cərəyan edir. Pyesin elə
ilk şəklindən müəllif Füzulinin eşq dərdini, hicranını
nəzərə çarpdırır. Şairin monoloqundan onun öz soydaşı
olan Hicran adlı bir qızı sevdiyi, fəqət hazırda ondan ayrı
14
düşdüyü bəlli olur:
Ah, Hicran, Hicranım!..
Şəbi-hicranlarım canımı aldı.
Qürbətdə nə cismim, nə canım qaldı.
Bir yuva olmuşdur könül hicrana,
Könüldən yayılır bu hicran cana.
Sevgi və sevdalar bir hicran olur,
Hicranlı könüllər bir viran olur.
Ah!., Ah!..
(21, s.13)
Şairin hicran dərdi onun Vətən həsrəti, qürbət ağrıları
ilə birləşərək üzüntüsünü daha da artırır:
Burası bizləri yaradan deyil,
Bir doğum yeridir, bir Vətən deyil.
Bizim dağlarımız, ovamız vardır,
Bir Ana yurdumuz, yuvamız vardır.
Tarixdən-tarixə adı yüksəlmiş,
Dədəmiz, babamız oradan gəlmiş.
Bağlanıb qalmışıq bu qürbət eldə,
Ayrıdır görüş də, inanc da, dil də.
Qürbət sevinc deyil, üzüntü verdi;
Şimdi qəlbimizdə bir Vətən dərdi.
(21, s.17)
15
A.Dağlı pyesdə köçgün azərbaycanlıların qürbət eldə
də milli adət-ənənələrini, məişət tərzini qoruyub saxladıq-
larını konkret səhnələrdə canlandırır. Qızlarla oğlanların
bulaq başında görüşmələri, bir-birinə könül vermələri,
həmçinin toy mərasiminin təsvir edildiyi səhnələr bu ba-
xımdan səciyyəvidir. Ümumiyyətlə, əsər boyu türk elat
həyatının liberalizmi, nisbi demokratizmi İraqın – Bağ-
dadın yerli ərəb əhalisinin mühafizəkar, ortodoksal həyat
tərzinə qarşı qoyulur. Yaxşı adlı qadının söylədiyi:
Bu yerlər qapalı, əski bir diyar,
Toplumun şübhəsi və basqısı var.
Şübhəli-şübhəli baxıb, gedərlər,
İnsanı dünyada rəzil edərlər –
(21, s.42)
misraları da məhz bu vəziyyəti əks etdirir.
Füzuli İraqın azərbaycanlı icması içərisində böyük
hörmət və nüfuz sahibidir. Onu sadə köçgünlər də, onların
başçısı Atabəyli də sevir, ehtiram göstərir. Məclislərdə,
toy-düyündə şairin qəzəlləri oxunur. Yeri gəlmişkən qeyd
edək ki, əsər boyu Füzulidən ayrı-ayrı beytlərin, bəzən isə
bütöv lirik örnəklərin səslənməsi pyesin bədii təsir
qüvvəsini bir qədər də artırır. Füzulinin köçgün soydaşları
Bəyoğlan və Xankişi ilə tanışlıq səhnəsində isə müəllif
onun bir şair kimi məşhurluğunu, həmvətənlərinin qürur
və fəxarət duyduğu bir şəxsiyyət olduğunu nəzərə
çarpdırır:
Bəyoğlan –
(Füzuliyə)
Səsiniz hər yerə yayılıb, gedər,
16
Sizinlə hər könül iftixar edər.
Şeriniz ruhların bir dərmanıdır,
Bizim qəlbimizin tərcümanıdır.
Xanəndələr oxur, hər kəs əzbərlər.
(21, s.15)
«Şeiri ruhlara dərman» olan Füzulinin özü isə «eşq
sərgiştəsi»dir. İlk sevgisini unuda bilməyən şair bir gün
çeşmə başında əslən Təbrizdən olan Yaxşı adlı bir qadını
görür. Sevimli Hicranına bənzəyən bu gözəl türk xanımı
şairin qəlbində məhəbbət həyəcanları oyadır. Yaxşı da
əvvəllər məşhur bir şair kimi tanıdığı Füzuliyə könül
verir. Tənhalıqdan usanan şair nəhayət Yaxşıyla evlən-
məyi qərara alır. Eyni zamanda ilk məhəbbətinə sadiq bir
aşiq kimi Hicranı da unuda bilmir, onun bir gün qayı-
dacağı təqdirdə aqibətinin necə olacağını düşünür və bu
əndişəsini Yaxşıyla bölüşür:
Füzuli – Mənim nə mövqeyim, nə bir yerim var,
Yalnız uzaqlarda bir sevgilim var.
Bəlkə bu yerlərin yolunu bulur,
O bir gün gəlirsə?
Yaxşı – Gəlsin, nə olur.
Sizinlə birlikdə səadət bulur.
Mən kölə olurum, o xanım olur.
Füzuli – (Bir az daha təsirlənərək)
Yox, böylə söyləmə, mehriban xanım.