Niyazi berkes tüRKİYE'de çAĞDAŞLAŞMA
Yüklə 5,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK İ YE'DE ÇA Ğ DA Ş LA Ş MA yıldönümü için hazırlanması çalışmaları arasında İngilizcesi üzerine çıkan eleştirileri izleyememiştim. Daha sonra bunu yapacak duruma geldiğim zaman hepsinin olumlu yazılar olduğunu gördüğüm halde, İngiltere'de Türkiye'nin bugünkü siyasa, parti ve din konularında uzman sayılan bir yazarın onlardan ayrıldığını gördüm. Ona göre ben Osmanlı - Türk tarihini anatomi masasına yatırarak istediğim gibi kesip biçmiş, istediğim sonuçları çıkarmıştım. Böyle bir savı elinizdeki yapıtın kapsamına ve düzeyine denk denecek bir araştırma yapmadan kendi kişisel eğilimine ve inancına göre yapmıştı. Ona göre, Cumhuriyet'in laiklik ilkesi ne gözden geçirdiğimiz sürecin doğal bir sonucudur, ne de Müslüman Türk toplumunun istek ve eğilimine uygundur.
Son yıllar içinde Cumhuriyet'in ana ilkelerine karşıt eylemlere eğilimli olan parti politikalarının yanını tutan bir kişi için böyle bir görüşün ileri sürülmesi doğaldır. Ancak, bu yapıtın yazarı olarak Türkçesinin bu ikinci yayımlanışı amacıyla düzeltmeler yapmak için onu satır satır yeniden okuduğum zaman, incelediğim oluşumun nasıl kaçınılmaz bir yolda ve yönde sözünü ettiğim ilkelere doğru geldiğini gördüm. Bu geliş öyle bir zorunlulukla olmuştur ki onu beğenmeyerek "başka ya da tersine bir yönde olmalıydı" inancı ile ele almak için bir kimsenin ya tarih olaylarını bilmemesi, ya kişisel bir eğilimin etkisi altında bulunması, ya da tarihe çağdışı bir açıdan bakması gerekir.
Ancak, "son yılların kimi olayları bu nitelendirdiğim kişinin haklı olduğunu göstermez mi?" sorusunu da yanıtlamak zorundayız. Ben, Türk çağdaşlaşmasının geçmişinin inip çıkışlarına dayanarak bu yayımlanışın önsözünde yine ileri sürüyorum ki, ne denli geri dönme çabaları olursa olsun hiçbiri tarihsel oluşumu durduramayacaktır. Tersine, daha da ileriye itecektir. Bu yapıtı okuyun, kaç kez böyle geriye dönük çabalar olduğunu, kaç kez hepsinin saman alevi gibi sönerek daha ileriye doğru atılımlara yol açtığını göreceksiniz.
Niyazi Berkes Mart, 1978
I. KESİM
I
GİRİŞ 1. Çağdaşlaşma kavramı
Bu kitabın konusu, Türkiye'nin son iki yüzyıl içindeki yenilenme çabalarının aşamalarını (din ve dünya işlerini ayırma davasını ölçek alarak), çabaların düşün düzeyindeki yansımalarının yardımı ile, incelemektir. Bu yapıtın son bölümünde görüleceği gibi din ve dünya işlerini ayırma sorunu Cumhuriyet döneminin laiklik ilkesi ile son görünümünü almıştır. Türkçe'ye, Fransızca'da laicisme biçiminde yazılan bir terimden geçen bu sözcük, İslâm, Osmanlı, Türk din ve siyasa gelene- ğine yabancı bir terimdir, ileride göreceğimiz gibi, bu gelenekte (hem dinde, hem devlet alanında "devlet maslahatı" kavramı bulunmakla birlikte) din-devlet ikiliği anlayışı yoktu. Din-devlet bileşimi doğal, olağan bir biçim olarak görülürdü, ikisi- nin birbirinden ayrılması ya da ikisinin kendine buyruk birer yetke (autoritâ) ol- ması gibi bir görüş yer almamıştı. Ne din, ne devlet geleneğinde, ne de dilde karşılığı olan bir kavram olarak bir terimin bu yabancı, hem de bozulmuş biçimi ile girişi, anlaşmazlıklara yol açmıştır Bu anlaşmazlıkların altına bakarsak, iki çatışık inancın yattığını görürüz. Bunların biri terimin geldiği din geleneğindeki (Hıristiyanlık'taki) durumun İslâm geleneğinde de bulunduğu inancıdır. Öteki, bunun tersi, yani İslâm geleneğinde böyle bir durum olmadığı için laiklik davasının İslâm dinindeki toplumlarda yersiz, anlamsız olduğu görüşüdür. Bu görüşlerin ikisi de yanlış olduğu için terimin Îslâm-Türk toplumunda- ki anlamı ve geçerlik derecesi, gereği kadar kavranamamıştır. İslâm-Osmanlı geleneğini miras alan modern Türk tarihinin incelenmesi, bu iki sanrının yanlışlığını, yetersizliğini, eksikliğini gösterecektir. Ancak bu işe giriş-
TÜRK İ YE'DE ÇA Ğ DA Ş LA Ş MA meden önce, Avrupa'daki (Hıristiyanlık'taki ya da Batı'daki) durumun ve bunun çeşitli yanlarıyla ilgili terimlerin de kesin, açık seçik anlam taşıyıp taşımadığını kı- saca gözden geçireceğiz. Bu tanıma bize hem İslâm-Osmanlı geleneğinin farklı olan yanlarını, hem de dilimize giren terimin nereden gelip ne anlam taşıdığını gösterecektir.
Bu kısa tartışmada göreceğimiz gibi, terim Hıristiyanlık'taki anlamında bize tümüyle uymadığından bu kitabın temel konusunun adı olarak kullanılmamıştır. Çünkü gerçekte, sorun sadece din-devlet ayrımı davası olmaktan daha geniş bir davadır ki buna en uygun terim olarak "çağdaşlaşma" terimini daha yerinde bu- luyorum. Batı'nın bir kesiminde Fransızca'dan gelen laicisme't eş olarak kullanı- lıp ve (aşağıda söyleyeceğimiz nedenlerle) Türkçe'ye girmemiş olan başka bir sözcük, secularism sözcüğü, bu "çağdaşlaşma" sözcüğüne hem anlam, hem kö- ken açısından daha yakındır, hattâ onun tam karşılığıdır.
Fransızca'da kullanılır ve kökenine bakılırsa "halksallaştırma" demektir. Çünkü kaynağı olan Hıristiyanlık-öncesi Grekçe'deki laos (halk), laikos (halksal) söz- cükleri Hıristiyanlık döneminde clericus, yani din adamları dışında olan kişiler için kullanılırdı. Modern Fransızca'da laicisme, din adamlarından, rahiplerden başka kişilere, kurullara, yetkililere dünya işlerinde hattâ din işlerinde üstün bir yer verme anlamını taşır.
Katolik Hıristiyanlık dışındaki Hıristiyanlığın yayıldığı yerlerde, özellikle Pro- testanlığın etkisi altında olan İngilizce ve Almanca'da kullanılan terimin kökeni ise Grekçe değil, Latince'dir. Bu köken de zamanla değişikliğe uğrayarak şimdiki anlamını almıştır. Aslındaki sözcük, saeculum sözcüğü, "çağ" anlamına gelir ki Arapça'da bunun karşılığı olan asr sözcüğü son zamanlara değin Türkçe'de "asır" olarak kullanılıyordu. Laiklik teriminden önce asrilik biçiminde bir sözcük kulla- nılıyordu. Bu sözcük secularism sözcüğünün kapsadığı anlamı taşırsa da, Cum- huriyet döneminden önceki dönemde "çağa uymak" ya da "onun gereklerine uyacak biçimde değişmek" anlamı, dincilerin elinde kötü bir kavram durumuna getirilmişti. "Asrîlik", züppelik, köksüzlük, yüzeysellik, dinsizlik anlamlarına gel- meye başladı. Terimi "muasırlaşmak" biçiminde kullanan Ziya Gökalp, belki de bu talihsiz anlamlardan, anlamı hiç bilinmeyen bir sözcük bularak kurtulmaya çalıştı; Arapça sözlüklerden o zamana dek kimsenin duymadığı, bilmediği bir söz- cük bulup çıkardı. "Zenîm" biçimindeki bu sözcük, Gökalp'in kendi yazılarında bile tutunmadı, kendisi "muasırlaşmak" terimini sonuna değin kullandı.
Asrîleşmek ya da muasırlaşmak gibi daha uygun olan terimin yerine (anla- mının kötüleştirilmesi yüzünden halkın kulağında olumsuz çağrışımlar yaptığın-
18 Yüklə 5,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|