Niyazi berkes ve türkiye’de çAĞDAŞLAŞMA’nin gelişimi aytaç yildiz

3

Sosyoloji Konferansları, No: 46 (2012-2) / 1-33

Genel olarak Niyazi Berkes’e ve eserlerine dair az da olsa çeşitli değerlen-

dirme yazıları kaleme alınmıştır. Bu yazılarda Türkiye’de Çağdaşlaşma da 

genellikle ana hatlarıyla incelenmiş, temel iddiaları ve önemi ortaya konmaya 

çalışılmıştır.

2

 Elinizdeki yazı yapılmış olanları tekrar etmekten ziyade, bu-

güne değin konunun pek değinilmemiş bir yanına odaklanmaktadır. Bu da 

Berkes’in opus magnumu olarak kabul edilen Türkiye’de Çağdaşlaşma’nın 

oluşum sürecini, yani entelektüel arka planını ortaya koymaktır. Bunun için 

iki sorunun izini sürmek gerekmektedir: (1) Bir yazar olarak Niyazi Berkes’i 

böyle bir çalışma yapmaya iten toplumsal ve siyasal etkenler nelerdir? (2) 

1960’da tamamlanmış halde olan esere gelinceye dek, içerik ve temalar 

yönünden Berkes geride bıraktığı otuz yıl boyunca nasıl bir düşünsel seyir 

izlemiştir? Bir başka ifadeyle eser nasıl bir entelektüel gelişimin neticesi 

olarak ortaya çıkmıştır? Bu bağlamda burada Berkes’in yalnızca 1960 yı-

lına kadar olan makaleleri, kitapları ve fikirleri dikkate alınacaktır. Esasen 

sonraki çalışmaları da zaten bu başyapıtının içinden çıkmış yahut onun 

etrafında işlenmiş fikirlerdir. 

Çalışma dört kısma ayrılmaktadır. Öncelikle Türkiye’de Çağdaşlaşma’nın 

içeriği ve ana tezleri üzerinde durulmuş, ardından ikinci kısımda Berkes’in 

bir aydın olarak bu kitaba yansıyan düşünce yapısının izleri gösterilmeye 

çalışılmıştır. Üçüncü ve dördüncü kısımlar ise kitabın içeriğine dönüktür. 

İlkin anlatının yaslandığı üç ismin (Müteferrika, Namık Kemal ve Ziya 

Gökalp) Berkes’in entelektüel hayatında izlediği seyir irdelendikten sonra 

son kısımda İslam ve laiklik ilişkisinin yazar tarafından zaman içinde nasıl 

kavramsallaştırıldığına değinilmiştir. Bunların tümü yukarıda sorulan iki 

soruya aranan cevaplar olacaktır.

2

 Sözü edilen incelemelerden bazıları şunlardır: Kurtuluş Kayalı, “Niyazi Berkes ya da 

İyimserlikten Kötümserliğe Sürüklenmesine Karşın Düşünsel Tercihinde Israrlı Bir En-

telektüelin Portresi”, içinde, Türk Kültür Dünyasından Portreler, İletişim Yay, İstanbul, 

2002; Fahrettin Altun, “Niyazi Berkes ve Eserleri Hakkında”, Türkiye Araştırmaları Lite-

ratür Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, 2004, s.439-474; Kurtuluş Kayalı, Türk Düşünce Dünyasın-

da Yol İzleri, İletişim Yay., İstanbul, 2001; Gökhan Atılgan, “Niyazi Berkes’in Kemalizm 

Yorumu”, Bilgi ve Bellek, Yıl 4, Sayı 8, Yaz 2007, s.17-37; İsmail Coşkun, “Niyazi Ber-

kes Üzerine”, Sosyoloji Dergisi, Sayı 2, 1990-1991, s. 49-86; Kurtuluş Kayalı, “Niyazi 

Berkes”, içinde, Türkiye’de Sosyoloji-I, M. Çağatay Özdemir (der.), Phoenix Yay., Anka-

ra, 2008, s.739-752. Bütün bu incelemeler içinde Kayalı’nın çalışmaları Berkes’e dönük 

ilginin derinliğiyle diğerlerinden apayrı bir yerde durur.   

---

4

Niyazi Berkes ve Türkiye’de Çağdaşlaşma’nın Gelişimi / Aytaç YILDIZ

1. Eserin Içeriği ve Temel Argümanları

 

Türkiye’de Çağdaşlaşma 1973 yılında yayımlanmıştır ama esas olarak 

1964 yılında Kanada’da basılan The Development of Secularism in Turkey 

başlıklı çalışmanın bizzat Berkes tarafından bazı ekleme ve çıkarmalarla 

beraber Türkçeye tercüme edilmiş halidir. Bu iki baskı arasında kimi farklar 

olmakla birlikte, ana anlatı, temel savlar, sunulan örnekler, bölümler vs. 

açısından ikisi de aynıdır.

3

 O nedenle bu yazıdaki referansların İngilizce 

baskıya değil, Türkiye’de Çağdaşlaşma’ya (1973) yapılmış olmasında bir 

sakınca bulunmamaktadır.

4

 

İki çalışmanın isim farklılığına da yansıdığı üzere, Berkes için sekülerleşme 

aslında çağdaşlaşmadır çünkü Osmanlı’da olup bitenleri “laiklik” sözcüğün-

den ziyade “sekülerleşme” kavramı daha iyi ifade eder. Laiklik daha çok 

din ve devlet ya da dünyevi ve kutsal otoriteler arasında olması beklenen 

farklılaşma ve ayrışmayı anlatırken, sekülerizm kavramı politik bir otori-

teler çatışmasının yanı sıra bir süreç olarak belirli bir toplumdaki sosyal ve 

kültürel yapıların kutsal olandan dünyevi olana doğru kayması, dönüşüm 

3 

Niyazi Berkes 1952-1975 yılları arasında Kanada’da McGill Üniversitesi İslam Çalış-

maları Enstitüsü’nde öğretim üyesi olarak görev yapmıştır. The Development of Secu-

larism in Turkey başlıklı çalışmasını bu kurumda 1960’da tamamlamış ancak bir süre 

beklettikten sonra 1964’de yayımlamaya karar vermiştir. Berkes’in çalışmayı 1960 yı-

lında bitirmiş olduğunun iki açık kanıtı vardır: a) Berkes 1964’de yazdığı önsözde, Şerif 

Mardin, Bernard Lewis ve Robert Devereux’un kitaplarından bahsederek “kitabımı, bu 

üç  çalışma  yayımlanmadan  evvel  tamamlamıştım”  der.  Bunlardan  Lewis’in  Emergen-

ce of Modern Turkey başlıklı eseri 1961’de çıkmıştır; (b) Lewis’in tespit ettiği üzere, 

Berkes’in kitabının kaynakçasında 1959’dan sonra basılmış hiçbir esere atıf yoktur. An-

laşılmaktadır ki çalışma, en geç 1960 yılında bitmiş durumdadır.      

4 

İki baskı arasında göze çarpan ilk fark “üslup”tadır. İngilizce baskıdaki akademik ve 

daha teknik ifadelerle bezeli üslup yerini çok rahat ve denemeye yakın bir dile bırakmış-

tır. İkincisi, ilk baskıda Atatürk, sadece kronolojik sırası geldiğinde (yani 1919’dan sonra-

ki kısımlarda) anılırken, Türkçe baskıda neredeyse baştan sona, gerekli-gereksiz Atatürk 

atıfları ve karşılaştırmaları bulunur. Üçüncüsü, 1973 baskısında 18.yy’dan 20.yy’a dek 

gerçekleşen yeniliklere din adamlarının ve ulemanın karşı çıkmak bir yana, destek bile 

verdiğinin belirtildiği değişik sayfalara yayılmış ifadeler, 1964’deki ilk baskıda bulun-

maz. Dördüncüsü, ilk baskıda daha az yer verilen iktisadi unsurlar, Türkçe baskıda geniş 

olarak kitaba dâhil edilmiş, hatta orijinal baskıda pek rastlanmayan “sınıf” ve “sınıflar” 

kavramı öne çıkmıştır.  

---