Niyazi berkes ve türkiye’de çAĞDAŞLAŞMA’nin gelişimi aytaç yildiz
Yüklə 266,75 Kb. Pdf görüntüsü
|
13 Sosyoloji Konferansları, No: 46 (2012-2) / 1-33 Bu bağlamda ele alındığında Berkes’in zamanla sosyal ve siyasal konularda çeşitli sabitelere dönüşecek olan zihinsel yapısının köklerinin erken çocukluk dönemlerine uzandığı görülür. Kıbrıslı bir ailenin çocuğu olarak Ada’da geçirdiği yılların genel konjonktürü onun üzerinde derin izler bırakmıştır:
“Kurtuluş Savaşı başladığında 11, bittiğinde 14 yaşında idim. Yaşamda kendime geldiğim yıllar bu 11 ile 14 yaş arasıdır. Bundan ötürü bu döne- min, Türkiye’de yaşıtım olan kişilerden daha çok etkisi altında kaldım. Yaşamımın bundan sonraki düşün ve duygu yönünü bu dönem çizmiştir” 27
Sözünü ettiği yılların onda bu kadar yer etmiş olmasının temel sebebi, I. Dünya Savaşı’nın ardından Kıbrıs Türklerinin yaşadığı derin çaresizlik ve endişe halidir. Statüsü ancak Lozan’da belirlenebilen Ada’nın Türk nüfusu, bilhassa İzmir’in Rumlar tarafından işgalini müteakip başlayan Milli Mücadeleyi –tabii olarak- değişik duygular içinde izlemiştir. Bunun Berkes üzerindeki birinci etkisi, Türk milliyetçiliğine işaret eden siyasal bir bilincin oluşmaya başlamasıdır: “Anadolu’yu da alma işine koyulanların umutlarının arttığı sezildikçe an- nemiz ‘Tanrım askerimize güç ver; milletimize acı! Bizi esir etme’ diye mırıldanarak dua ederken Enver’le ben pencereden karanlıklara bakarak için için ağlardık. Ulusal ve siyasal bilincimizin uyanışı öyle başladı” 28 Bu bilince içerik veren ikinci etki, Yunanlılara karşı “milli” bir mücadele yürüten Mustafa Kemal’le ilgilidir. “Umutları canlandırmış bir kişiliği görme isteği doğal bir durumdur” diyen Berkes, o dönem Atatürk’ü görmenin yaygın bir tutku olduğundan söz eder. 29 Hatta “hayalini gözlerinde canlandıracak” kadar ona hayranlık duymaktadır. Bundan sonra kurulan Cumhuriyet’in lideri olarak Atatürk’ün yaptığı yahut yapacağı her şey, Berkes için kabule şayan olacaktır. Hatta o kadar ki Berkes, yıllar sonra “yazılarının çoğunun Mustafa Kemal tutkusunun bir ürünü olduğunu” açıkça söylemiştir. 30 27
s.27. 28 Niyazi Berkes, “Kişisel Anılar”, Atatürk ve Devrimler, Adam Yayınları, İstanbul: 1982, s. 12. 29 Berkes, a.g.e., s.18. 30 Gökhan Atılgan, a.g.m., s. 21. 14 Niyazi Berkes ve Türkiye’de Çağdaşlaşma’nın Gelişimi / Aytaç YILDIZ Lozan’da sağlanan antlaşmaya göre Kıbrıs’taki Türklerden isteyenler Anadolu’ya göç edebileceklerdi. Buna uyan ilk ailelerden biri Berkes’inki olmuş ve 1923 yılında İstanbul’a göç etmişlerdir. Berkes, bir süre sonra İstanbul Üniversitesi’nde öğrenciliğe başlamış, ilkin Hukuk Fakültesi’ni tercih etse de, kısa süre sonra orada okumaktan sıkılıp Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü’ne kayıt yaptırmıştır. Anılarında anlattığına göre, o günlerde annesine Hilafetin kaldırılmasının neden Mustafa Kemal’in en önemli dev- rimi olduğunu öyle bir anlatmış ki, sonunda annesi de ikna olmuş. Devam eden satırlarda “Nereden öğrenmiştim ben bunları?” diye kendi kendine soran Berkes’in verdiği yanıt ilginçtir: “Kafam daha o zamandan o tür yönlere yatık olmalıydı”. 31 Felsefe bölümünde okurken farklı eğilimlerde değişik akademisyenlerden dersler almıştır. Bunlardan biri de Babanzâde Ahmet Naim’dir. Metafizik dersini okutan Ahmet Naim’in büyük bir hevesle Tanrı’nın varlığını anlattığı derslerinin birinde Berkes dayanamayarak ayağa kalkar ve o günlerde okumakta olduğu John Watson’un, kendi deyimiyle “Tanrı, ruh, cennet, cehennem inançlarıyla alay eden” Behaviorism adlı kitabından hareketle, Ahmet Naim’e itiraz eder. Müderrisin tebessümle karşıladığı bu çıkışı için Berkes “hiçbir öğrenci o zamana dek böyle bir cesaret göstermemişti” der. 32 Zaten genel olarak, Ankara’daki Kemalist inkılâbın İstanbul’da ve üniversitede duyulmuyor olması, onu fazlasıyla hayal kırıklığı ve öfkeye sevk etmiştir. 1933 yılında gelen bir teklif üzerine Ankara’ya giderek çalışmaya başlar. Burada Ankara Halkevi’nin kütüphane sorumlusu olarak görev yapmakta- dır. Cumhuriyetin 10. yıl kutlama hazırlıklarının tüm hızıyla sürdüğü bu günlerde Berkes, rejimin yeni ve en önemli kültürel kurumlarından birinin içindedir. Burada bilhassa çok zengin bir kitap dünyasıyla karşılaşma ve okuma imkânı bulmuştur. 1933 Üniversite reformunun ardından yeniden yapılanma sürecine girmiş olan İstanbul Üniversitesi’nden gelen “asistan- lık” teklifini kabul etmesiyle, Berkes’in kısa Ankara macerası da şimdilik son bulmuştur. Üniversitede sosyoloji profesörü olan Gerhard Kessler’in derslerinde ilk defa Marks’ın metinlerini orijinalinden okuma ve tartışma fırsatı bulmuştur. 33 31 Berkes, Unutulan Yıllar, s. 39. 32 Berkes, a.g.e., s. 53. 33 Berkes, a.g.e., s. 109. 15 Sosyoloji Konferansları, No: 46 (2012-2) / 1-33 1936’da Chicago Üniversitesi’nden gelen doktora bursu önerisiyle ABD’nin yolunu tutan Berkes, burada sosyoloji bölümünde eğitim görür. Gider gitmez kendisinden Türkiye’de sosyoloji tarihine dair bir yazı istenir ve Berkes ilk İngilizce makalesini kaleme alır. Genel olarak Türkiye’de düşünce hayatı- nın bir özetini sunan makalede dikkat çeken bir nokta, Berkes’in Osmanlı imparatorluğunu “teokratik bir monarşi” diye tanımlamasıdır. 34 Oysa yıllar sonra McGill Üniversitesi’ndeyken bunun tam tersi biçimde Osmanlı’nın asla teokratik bir devlet olmadığı kanaatine ulaşacak ve bu, Türkiye’de Çağdaşlaşma’nın da önemli savlarından biri olacaktır. Alana ilişkin bilgi- lerinin henüz derinlik arz etmekten uzak olduğu görülen bu makalede, her şeye rağmen yirmili yaşlarının ortasında bulunan bir gencin dikkat çekici tecessüsünün izlerini görmemek imkânsızdır. O yılların en gözde kurumlarından olan Chicago Sosyoloji’de ünlü bilim adamlarından dersler alır. Akademik bilgisi ve birikiminde söz sahibi olanları Berkes şöyle anlatır: “Benim en çok yararlandığım Talcott Parsons olmuştur. Bu zat Amerika’da Alman sosyologu Max Weber’i tanıtan ve öğreten ki- şidir. Verdiği seminerde Marshall, Durkheim, Pareto ve Weber’in ilgili konular üzerindeki düşüncelerini ele alıyordu… Yine Lou- is Wirth’in Chicago’da Alman sosyologları üzerine verdiği dersler be- nim için çok faydalı olmuştu; benim eğilimlerime yatkın olduğundan” 35
Berkes’in “eğilimlerime yatkın” dediği husus, muhtemelen kendisindeki toplumsal tarih yahut düşünceler tarihine dönük güçlü temayüldür. Örneğin o dönem New York’ta yapılan bir konferansta kahvehanelerin Osmanlı tarihindeki yerine ilişkin bir bildiri sunmuştur. 36 Doğal olarak Max Weber ağırlıklı bir sosyolojik eğitim ile yaşadığı bu örtüşme son derece önemlidir. 34 Niyazi Berkes, Sociology in Turkey, American Journal of Sociology, Vol. 42, No.2, 1936. 35 Berkes, a.g.e., s. 125, 130. 36 Esasen Chicago’dayken yazdığı kitap eleştirileri de belirli bir yöne yoğunlaştığını gös- terir. Sözü edilen eleştiri yazıları şunlardır: The Turkish Transformation, by Elisha Al- len, American Journal of Sociology, Vol.41, No. 5, 1936; Moslem Women Enter a New World, by Ruth Frances Woodsmall, American Journal of Sociology, Vol. 43, No. 2, 1937; Western Civilization in the Near East, by Hans Kohn, American Journal of Sociology, Vol. 43, No. 3, 1937.
Yüklə 266,75 Kb. Dostları ilə paylaş:
|