Niyazi Mehdi

Sevincimiz ona görə uzun çəkmir ki, biz yiyəsi olduğumuz yaxşıların, dəyərlərin qədrini az bilirik, yalnız onları itirəndə nə qədər dəyərli şeyi itirdiyimizi qanırıq. Bax, bütün bunlara görə də epik, dramatik əsərlər əzablardan qurtulmaq, səadət uğrunda çarpışmaq əhvalatlarını olaylar silsiləsi ilə göstərir, qəhrəmanlar səadətə çatanda isə pərdələr enir. Xoşbəxtlik uzun bir əhvalat kimi sənətin obyekti ola bilməz.

Şopenhauer göstərir ki, eyni hal musiqidə də var. Melodi həmişə əsas tondan sapınmaq, dissonanslara çatacaq qədər dolaşmaqdır. Və sonra melodi əsas tona qayıdır. Bu zaman musiqini içəridən hərəkətə gətirən iradə, istəm məmnunlaşır, əsas tona qayıtdığı üçün sakitləşir, dincəlir. Ancaq bir az keçir, bu vəziyyəti yox etmək istəyi yaranır, çünki əsas tonda çox qalmaq monotonluq (darıxdırıcılıq) yaradır.

Beləliklə, dramatik əsərlər də, musiqi də göstərir ki, yaşamaq istəminin axınına düşmüş insan heç yerdə dinclik, rahatlıq qazanmır, əldə etdiklərinin qədrini bilmədiyi üçün darıxır, itirdikləri isə onu üzür.

Şopenhauer söyləyir: görün tale bizi necə ələ salır? Bizim yaşayışımız bir tərəfdən faciənin bütün dəhşətləri içindədir. İkinci yandan isə, özümüzü faciə qəhrəmanlarının ləyaqətində, ərənliyində saxlamaq bizə verilməyib. Komediya qəhrəmanlarının bayağılığı ilə həyat yolunu keçmək bizə alın yazısı olub.

Bütün bunlardan sonra Şopenhauer söyləyir: indi ki yaşam istəmi, iradə insanı sürükləyib-üzüntülərə düçar edir, onda insan üçün bir əlac qalır. Bu əlac insanın özündə yaşam istəmini, bütün istəkləri, iradənin qaynaşmasını söndürməkdir.

Şopenhauer iradənin qaynaşmasını

söndürmək haqqında

Şopenhauer göstərir ki, insanların çoxu iradəsinin quludur. Gör iş nə yerə çatıb ki, yalnız iradələrini hərəkətə gətirən, istəmlərini şirnikdirən, yerindən tərpədən şeylər onlarda maraq doğurur. Məsələn, belə adamlar uzaq ölkələrdən gətirilmiş əcaib heyvanları görəndə onları elə hey şitəndirmək istəyirlər, heç cürə sakitcə durub baxmaq onlar üçün maraqlı olmur. Görməli yerlərə düşəndə isə divarları yazmaq istəyirlər. İradələri belə işlərdə fəallaşanda həmin yerlərdə olmaq da onlar üçün maraqlı olur.

Bəs qurtuluş haradadır? Necə olsa, insan onu vurnuxduran istəmin, istəklərin qaynaşmasından azad ola bilər?

Şopenhauer söyləyir: biz iradə, istəyib etmə subyekti olmaqdan çıxıb təmiz idrak, bilim, anlamaq subyektinə çevriləndə bu qurtuluş baş verir. Təmiz bilim subyektinə çevrilmək isə dünyanın təmiz tamaşasına dalmaqdır. Təmiz tamaşa burada nəyi bildirir? Onu bildirir ki, sən umacaqla, xeyir götürmək üçün tamaşa etmirsən. Tamaşa sənin üçün özü-özülüyündə dəyərli olur. Bax, belənçi olanda istəklər sənin idrakına, seyr edib bilməyinə qarışmır. Qarışmırsa, sən filan konkret şəxs olmaqdan da, fərdilikdən də arınırsan. Çünki filankəs olmaq nədir? Filankəs olmaq filan istəklər, filan cür davranmaq üçün iradəsi, istəmi olan konkret şəxs olmaqdır. İnsan istəmin püskürtüsünü özündə söndürəndə fərdiliyin dar çərçivəsindən də çıxır.

Fərdilikdən arınmaq üçün başqa bir gərəkli iş nəsnələrin hər birinə baxanda həm onu, həm də ideyasını seyr etməkdir. Yadınızdadırsa, bu haqda Şopenhauerin sevmədiyi Şellinq də, Hegel də yetərincə yazmışdılar. Şellinq söyləmişdi ki, sxematizmdən, alleqoriyadan fərqli olaraq simvolda nəsnə ilə onun anlayışı, ideyası arasında başqalıq, ayrılıq yoxdur. Nəsnə tamaşa edən üçün ideyasını qıraqdan çağırmır, özündən göstərir.

Hegel eyni problemi gözəllik əsasında anlatmışdı. Gözəllik odur ki, konkret olan öz görünüşündə həqiqətə tamaşa etdirir. İndi Şopenhauer də söyləyir: o adam yetkindir ki, Platonun dediyi ideyaları ayrı-ayrı nəsnələrin içindən baxaraq seyr edir. Və bu zaman ideyalara o qədər dalır ki, özünü, öz fərdiliyini unudur, şüuru özündə yox, həmin ideyalara qapılmış durumda olur.

Bu yerdə Şopenhauer dahilik anlayışını da açır.

Şopenhauer dahilik haqqında
Bu filosofa görə, dahilik umacaqsız təmiz tamaşaya dalaraq ideyaları, lap elə nəsnələr dünyasını da seyr etmək bacarığıdır. Adi insan bu cür təmiz seyri özündə çox saxlaya bilmir, bir az baxandan sonra hövsələsi çatmır, gördüyü nəsnəni anladan anlayışı tapır ki, nəsnəni onun altına qoyub başa düşsün. Adi insanın dəqiqədə bir anlayış axtarıb ona söykənməsi tənbəl adamın bir az ayaq üstə durandar sonra kətil axtarmasına bənzəyir.

Burada Şopenhauerin anlayışlar əsasında düşünməyə yaxşı baxmadığı görünür. Biz Kantdan gördük ki, təfəkkür təcrübədəki görüntüləri uyğun anlayışın işığına tutmaqla nəyisə elmi şəkildə anlamış olur. Şopenhauer isə söyləyir: hər anlayış özünə uyğun nəsnələr dəstəsi haqqında az saylı xarakterik cizgilər göstərir (deməli, Şopenhauer Şellinq kimi anlayışların sonsuzluğunu qəbul etmir). Ona görə də anlayış nəsnə haqqında çox şeyi söyləyə bilmir. Və adi adamın təmiz tamaşaya hövsələsi çatmayıb, tamaşa etdiyi nəsnəni anlayışın altına salanda görün nə baş verir. Anlayış nəsnə haqqında xarakterik cizgiləri göstərən sorağı verir. Adi şüura elə gəlir ki, nəsnədə anlayışın söylədiklərindən başqa heç nə yoxdur, deməli, nəsnənin anlayışını tapanda nəsnəni tam bilmiş olursan.

Buradan Şopenhauer maraqlı bir sonuc çıxarır: adi şüur, anlayışlarla işləyən bilinc hər şeyi çox tez tükənmiş sayır. Rast gəldiyi nəsnəyə çox tez marağı sönür, ona görə də təmiz seyrlə məşğul ola bilmir. Təbiət mənzərələrinə, bədii əsərlərə baxanda elə hesab edir ki, anlayışların sayəsində onları tükənənəcən mənimsəyib. Ona görə də adi adamların təbiətin qoynunda uzun-uzadı qalmağa hövsələsi çatmır. Onlar təbiətdə darıxırlar.

Dahilik anlayışsız tamaşa etmə olduğu üçün hər nəsnədə sonsuzluğa dalır. Kantdan sonra bilirik ki, estetik ideya da bir anlayışa sığmır. Ona görə də Şopenhauer belə hesab edir ki, dahilik yalnız incəsənətdə olur.

Şopenhauer gülüşün səbəbləri haqqında
Bu alman filosofu dahiliyə əngəl olan anlayışlarla düşünməkdən danışırdı ki, anlayışları tənqid etsin. Daha sonra həmin tənqid Şopenhauerin gülüş haqqında söylədiklərindən yeni materiallar qazanır.

Filosofun fikrincə gülüş gördüyün hadisə ilə ona aid saydığın anlayış arasında qəfil uyğunsuzluğun ortaya çıxmasından doğur. Sən bir olayı, nəsnəni hansı bir cəhətdənsə filan anlayışa bağlayırsan və birdən də görürsən ki, onlar bu anlayışa heç cürə uyğun deyillər. Doğrudan da bəzən niyə Molla Nəsrəddinin etdikləri bizi güldürür? Biz Mollanı «müdrik adam» anlayışında düşünürük və sonra isə gülməcədən bəlli olur ki, etdiklərinə görə o müdrik-filan anlayışına heç uyğun deyil.

Gülüşü törədənlərin bir növü hazırcavablıqdır. Hazırcavab bir-birindən uzaq duran, bir-birinə dəxli olmayan kimi görünən iki hadisəni bir anlayışda birləşdirib eyniləşdirəndir. Örnək üçün Şopenhauerin özünün haradasa dediyi hazırcavab sözləri yada salaq: «Kitab da güzgüdür, eşşək ona baxanda özünü mələk kimi görə bilməz».

Bu deyimdə kitabla güzgünün eyniləşdirilməsi, kitabı oxuyanla şəklinə güzgüdə baxan heyvərə adamın eyniləşdirilməsi deyimi hazırcavab, duzlu edir.

Gülüşü törədənlərin başqa dürü: anlayış özünə uyğun nəsnə ilə filan cür davranmağı düzgün edir, məsələn, «yemək» anlayışı yeməli şeyləri yeməyi təbii bir iş kimi anladır. Sonra kimsə yanlış olaraq hansı bir obyektisə yeməli şey anlayışına uyğun sayıb yeməyə başlayanda və bəlli olanda ki əslində, həmin obyekt yeməli deyil, buradan da gülüş doğur.

Şopenhauerə görə, bu axırıncı uyğunsuzluq həm gülüşün, həm də axmaqlığın əsasında durur, ona görə də çox vaxt axmaqlıq da adamları güldürür. Şopenhauer göstərir ki, axmaqlığın bir növü də işdə, əxlaqda pedantlıqdır. Pedant bütün etdiklərində ağılı rəhbər tutmaq istəyir. O bilmir ki, anlayışlar mücərrəd, kəskin çərçivəli olduqları üçün onlara aid hadisələrin bütün çalarlarını, incəliklərini, dəyişmələrini nəzərə ala bilmir. Ona görə də anlayışdan çıxış edən, heç bir reallığı nəzərə almayan pedantın etdiklərində dünya ilə anlayışların uyğunsuzluqları ortaya çıxır. Məsələn, pedant əxlaqi ideal olan «doğruçulluq» anlayışından çıxış edib, xəstəni aldatmır, onun bu gün-sabah öləcəyini xəbər verir. Buna görə də danlaq eşidəndə doğruçulluq əqidəsinə xəyanət edə bilməməsi ilə özünü təmizə çıxarır.

Şopenhauer iradə problemindən gözəlliyə,

ülviliyə necə çıxır?

Gülüşdən sonra başqa estetik hadisələr haqqında Şopenhauerin anlatdıqlarına baxaq. O soruşur: nəyə görə işıq, nur güclü estetik, etik təsirlər göstərir? Doğrudan da bir çox mədəniyyətlərdə işıq gözəlliyin bilinməsi kimi sevilir, nur əxlaqi saflıqla anışır.

Verdiyi sualın cavabını Şopenhauer belə açıqlayır: çünki görülən, eşidilən, dadılan, toxunulan bir çox şeylər duyu orqanlarında xoşnutluq və ya pis hal yaratmaqla iradəmizi fəallaşdırır, işıq isə orqanlara belə fizioloji təsir göstərmədiyi üçün iradədən, istəmdən arınmış təmiz bilim, idrak halını xatırladır. Bu açıqlama filosofun gözəlliyi anlatmasına açar olur. Gözəl o nəsnədir ki, seyrində bizim istəmimizi, iradəmizi dəbərtmir, çağırmır. Gözəlliyin qavrayışı təmiz tamaşadır.

Yadınıza salın, Kant gözəlliyin qavrayışını umacaqsız seyr adlandırırdı, Şopenhauer isə umacaqsızlığı öz fəlsəfəsi əsasında yeni mənada yozur. İnsanda istəyib etmə (iradə, istəm) enerjisi sönəndə umacaqsız qavrayış baş verir? Şopenhauer göstərir ki, ucamanlıq da insanın istəmini söndürür. Ucamanlığın möhtəşəm, azman görünüşü iradəni öz nəhəngliyi ilə hədələyir. İnsan bədəni ki, istəmin obyektləşməsidir, ucamanlığın yanında, qarşısında öz zəifliyini görür. Deməli, ucamanlıq öz gücü ilə iradəni söndürür. Sözsüz, estetik qavrayışda ucamanlıq təmiz tamaşanın hədəfi olur, bu isə o deməkdir ki, təmiz tamaşada ucamanlığın qorxuncluğu, iradəni kiçiltməsi, gerçək dağıdıcı təhlükə kimi yox, ideya kimi qavranılır.

Şopenhauer incəsənət haqqında

Bu alman filosofu sənətdə yaradılan görkləri təmiz tamaşaya çağıran başlanğıclar hesab edir. Sənətkar özünün tamaşa obyektini məkandakı və zaman cərəyanındakı səbəb-nəticə sıralanmasından çıxarır və onları dünyadakı dəstə-dəstə şeylərin, hadisələrin örnəyinə çevirir. Beləliklə, hər obraz Platonun haqqında danışdığı ideyalar aləminə bir pəncərə olur. Sənətkarın yaratdığı görklər ona görə ideyaya yaxın olur ki, o hər obrazı dünyadakı təsadüfi, önəmsiz cəhətlərdən təmizləyir.

Görürsünüzmü, bir çox estetik öyrətilərə görə incəsənət dünyada olanları anlayıb-anlatmaqla məşğul olur. Şopenhauer üçünsə sənət olanlardan yuxarıda duran, əsl mahiyyətləri özünə yığmış ideyaların təmiz seyrinə dalmaq üçün bizləri gərəkli duruma, şəraitə salır.

Sənət öyrənəndə də görüntülərin arxasında durmuş Dünya İstəminin necə obyektləşməsini anladır. Məsələn, memarlıq Şopenhauerə görə, Dünya İstəminin nəsnələşməsinin (obyektləşməsinin) ən aşağı pilləsini anlayıb-anlatmaqdır. Bu pillədə istəyib-etmə maddi kütlənin kar və kor, bilincsiz canatımını törədir. Ancaq elə bu qatda da İstəm nəsnələşəndə cisimlərdə, maddədə ikiləşir, bir-birinə qarşı duran tərəflərə bölünür. Memarlıq bunu maddə kütləsinin ağırlığı və çeviksizliyi ilə onların arxitektura formalarında çevik ritmə salınmasının ziddiyyətində göstərir.

Faciə Dünya İstəminin özü-özü ilə ziddiyyətdə didişməsini ən yüksək pillədə, insan iradələrinin çarpışmasında dəhşətli ölçülərdə və tam aydınlığı ilə üzə çıxarır.

Musiqi haqqında Şopenhauer söyləyir: bas tonuna yaxın səslər Dünya iradəsinin obyektləşməsinin aşağı pilləsini açır. Bu pilləni qeyri-üzvi aləm tutur. Melodi oxuyan səs İradənin obyektləşməsinin yuxarı pilləsini, - insanı bildirir.

Beləliklə, Şopenhauerin estetikası ilə də tanış olandan sonra biz nəyi görürük? Onu görürük ki, sistem düzəldən özündən öncəki filosoflar kimi o da tapdığı başlıca metafizik ideyanı, - dünyanın İstəm və görüntü olmasını götürüb onu etika, estetika problemlərindən keçirir. Onun əsasında yeni etik-estetik nəzəriyyələr düzəldir.

Freyd, Psixoanaliz, incəsənət…
Freydin Psixoanalizi
Bir nəfər yazmışdı: XX yüzilin necəliyinə üç yəhudi əl qoyub, - Marks, Freyd, Eynşteyn. Eynşteyn isə Freydə məktubunda onun tapdıqlarını özünün tapdıqlarından qat-qat artıq sayırdı. Bəlkə də ona görə ki, Eynşteynin fikrincə insanın iç dünyasına baxanda dişarı dünyanı öyrənmək xeyli asandır.

Freyd isə, ideyalarını ortaya atanda, Avstriya (onun vətənidir) camaatının çoxu onu əxlaqsızlıq gətirən, pozğunluqlara baş vuran alim saymışdı. İndinin özündə də ucundan-qulağından eşitdikləri əsasında Freydi əxlaqsızlıqla bağlayanlar az deyil. Məntiq belədir: indi ki Qərbdə seksual devrim Freyddən də olmasa, onun davamçılarından başlayır, indi ki Freyd insan haqqında belə ayıb-ayıb şeylər danışır, deməli, əxlaqi cəhətdən o özü «yönnü bir adam olammaz».

Freyd isə insanları əxlaqi bəlalardan, psixi dərdlərdən qurtarmaq üçün çalışırdı, mürşidlik edirdi. O istəyirdi ki, əxlaqsızlığa, nevroza (psixi sapıntılara) gətirib çıxaran səbəbləri göstərsin və sonrasa desin ki, onlardan filan cür sağalmaq olar.

Bəs dedikləri nə oldu? Dediklərinin, doğrudan da, başına çox işlər gəldi. Sevimli tələbəsi Karl Yunq ondan ayrılıb xeyli başqa nəzəriyyəni hazırladı. Freyd öz nəzəriyyəsini Psixoanaliz adlandırmışdı, Yunq isə qəsdən bu adı tərsinə çevirdi və öz öyrətisini Analitik psixologiya adlandırdı.

Psixoanaliz insanın iç dünyasını, psixolojisini incələyə-incələyə öyrənmək deməkdir. Ancaq elm kimi Psixoanaliz təmiz psixologiya elmi də deyil. Freydin Psixoanalizi insanı və mədəniyyəti öyrənirdi və buna görə də ona mədəniyyət fəlsəfəsi kimi də baxmaq olar. Freyd özü fəlsəfəni, özəlliklə XIX yüzil alman fəlsəfəsini sevmirdi, bərk şübhələnirdi ki, burada bilik adı altında boş və dolaşıq düşüncələri soxuşdururlar.

İşdə Freydin yazı tərzi də Kantdan, Şellinqdən, Hegeldən, Şopehauerdən fərqlənir. Bu filosofları bir az da olsa, anlamaq üçün gərək fəlsəfənin tarixini yaxşıca mənimsəmiş olasan. Freydi isə psixologiya haqqında ilkin soraqlar əsasında da anlamaq olar.

Ancaq bu «asanlığa» baxmayaraq məhz Freydin sayəsində insan haqqında elmi düşüncələr görünməmiş dərinliklərə çata bilmişdir. Təkcə elmi düşüncələr yox, elə bədii əsərlər də Freydin sayəsində insanın xeyli dərin qatlarına gözlərimizi açıb.

Elmi kitablar, adətən, tez köhnəlir. Tapıntıları olan elmi araşdırmanın əsas ideyaları görürsən ki, başqa kitablarda tez-tez təkrar olunur və hamı bu ideyalara öyrəşir. Nəticədə sonrakı nəsillər bu ideyalara öyrəşdikləri üçün həmin ideyaları ilk dəfə ortaya atmış kitabı oxuyanda, artıq, ideyanın təzəliyini duymur, ona görə də oxudan böyük həzz almır. Çox qəribədir, bu hal Freyd əsərlərinin oxusunda özünü göstərmir, onun yazılarını darıxa-darıxa oxumaq mümkün deyil.

Freydi qanan adam (bu sözdən diksinməyək, yaxşı sözdür) oxuyanda ona inanmaya bilmir. Razı olmaq istəməsə, gərək onun açdıqlarına qarşı başqa nəzəriyyələrin açımlarını qoysun, bəlkə onda inanmasın.

İndisə Freydin nəzəriyyəsinə keçək. Bu nəzəriyyənin bəzi anlayışlarını, ideyalarını, artıq, kitabımızın mədəniyyət haqqında bölməsində işıqlandırmışıq. Yadınızdadırsa, Ziqmund Freyd insan psixolojisini üç yerə ayırır: «Mən», «Üst Mən», «O». «Mən» psixolojinin üst tərəfidir, başqa insanlara çox və ya az görünən tərəfidir. «O» insan şüurunun altıdır, buna bilincaltı da demək olar. «Üst Mən» isə «Mən»lə «O» arasında duran Nəzarətçidir.

Freyd insan psixolojisinin strukturu haqqında
Gəlin şüur haqqında yazdıqlarımızı təkrar edək: şüur nədir? Bildiyimizi bilməkdir. Yəni mən bir şeyi düşünəndə və onu düşünmədə olduğumu biləndə proses şüurda, bilincdə gedir.

Ancaq insanın iç dünyasında, ruhunda elə soraqlar, obrazlar, istəklər, çağırışlar da var ki, insan şüurunun onlardan xəbəri yoxdur. Freyd sübut edir ki, onların bir çoxu bilincaltında durur, ona görə də şüur onları bilmir. Bəs şüuraltı necə yaranır?

Freydə görə, körpəlikdən bizdə libido, yəni həzz almaq istəyi güclü olur. Özü də bu həzz almaq istəyi bir çox hallarda yasaq edilmiş şeylərə yönəlir. Bunun səbəbi odur ki, insana yasağı pozub qadağan edilmiş şeyləri əldə etmək ayrıca ləzzət verir. Ona görə də məsəl var: qadağan edilmiş meyvələr ləzzətli olur. Bu səbəbdən də libido tez-tez insanı ya ürəyində, ya da etdiyində bəzi əxlaq qaydalarını pozmağa zorunlayır. Ancaq, axı, insan etdiyi və ya düşünüb istədiyi ayıbın ayıblığını yaxşı bilir. Şüurun da belə bir xasiyyəti var, bir şeyi özündə ayıb sayırsa, pis, dözülməz sayırsa, bir az keçir onu unudur. Doğrudan da, kimsə baş vermiş faciəni unutmasa, ya dəli olar, ya da üzülüb ölər.

Bəs ayıblı, pis şeyləri unutmaq nə deməkdir? Freydə görə, unutmaq şüur aydınlığından, şüur işığından sıxışdırıb çıxarmaqdır. Bilinc ona əziyyət verən, onu utandıran şeyləri sıxışdırıb özündən çıxarır. Bəs sıxışdırıb hara atır? Sözsüz, insan bədənindən qırağa yox. Ayıb, ağrılı düşüncələr, pis istəklər bilincdən sıxışdırılıb çıxarılanda ruhun işıqlı bölgəsindən qaranlıq bölgəsinə, - bilincaltına düşür. Şüurdan sıxışdırılanlar şüuraltına yığılır.

Bilincaltı qaranlıq aləmdir, cəhənnəmdir, çünki burada pis, ayıblı, saldırqan (təcavüzkar) istəklər, canatımlar toplanıb. Bütün bu istəklər Şopenhauerin kor və kar güc olub qaynaşan Dünya İstəminə çox oxşayır.

Freydə görə, bilincaltında dəhşətli psixi enerji toplanır. Bilincdə olanlar açıq-aydın işlənir, işləyir, ona görə də öz psixiki enerjilərini israf edib boşaldırlar. Bilincaltında olanlar isə çıxıb işlənmədikcə psixi enerjilərini saxlayırlar. Psixi enerjinin yığılıb artması isə o dərəcəyə çata bilər ki, axırda vurub bütün mənəviyyatı darmadağın edən qorxunc, qaranlıq güc olar. Ona görə də şüur altında olanlar şüura düşüb orada işləməyə, onları qovruldan enerjidən yaxalarını qurtarmağa can atırlar. Ancaq iş ondadır ki, şüurla şüuraltı (yəni «Mən» ilə «O») arasında gözətçi, qarovulçu, Senzor kimi Üst Mən durur. O elə bil insanın içində toplumun gözüdür, hədələyici barmağıdır. Üst Mən bilincaltından çıxan ayıb-ayıb istəkləri, obrazları ağzından vurub geri qaytarır.

Ona görə də yığılmış enerjisindən azad olmaq istəyən bilincaltı istəklərin bir əlacı qalır, Üst Məni aldadan əyin-başa, dona girib şüura keçmək.

Ziqmund Freyd bilincaltında olanların öz enerjilərini işlətmək üçün, beləcə, donlarını dəyişib üzə çıxmasına, gerçəkləşməsinə sublimasiyon deyir. O belə hesab edir ki, sənətkarların əsərlərində onların bilincaltı istəkləri, obrazları sublimə olunur. Freydə görə, fantaziyalar, xəyallar və bir çox yuxular sublimasionun törəmələridir.

Freyd yuxu haqqında
Psixoanalizə bizim gördüyümüz yuxuları tamam yeni yöndən anladılır. Tarix boyu yuxulara gələcək haqqında bilik, soraq qaynağı kimi baxıblar. Freyd isə başqa açım verir: yuxular gələcəkdən yox, keçmişdən soraq verir. Daha doğrusu, bilincaltına bütün keçmiş yaşam boyu yığılmış istəklər, görklər donlarını dəyişdirib yatan adamın şüuruna yuxular kimi girirlər.

Freyd yuxular haqqında maraqlı şeylər deyir. Birincisi, yuxulardakı obrazların çoxu dünyadakı hadisələrin eşidilməsindən, qoxusundan yox, görünüşündən alınmış obrazlardır. İkincisi, yuxu bilincaltındakılarının dona girmiş obrazlarıdır. Üçüncüsü, bilincaltı istəklər yuxularda yalandan da olsa, özlərini doydururlar. Dördüncüsü, yuxuları düz yoza bilsən, taparsan ki, sənin bilincinin altında nələr gizlənib səni içəridən, gizlindən oyur. Onları bilmək isə öz dərinliyini bilməkdir və deməli, səni xəlvətcə qovruldan, üzən istəkləri, çağırışları tapıb üzə çıxarmaqdır.

Freydin əxlaqi sağaldıcılığı da bunlardır: insan öz bilincinin altında olanları biləndə özünü bir çox psixi, deməli, əxlaqi pozuntulardan qurtarmaq üçün qoruyucu mexanizm qazanır.

Bəs, yaxşı, yuxuları necə yozmaq olar ki, şüuraltını da biləsən? Freyd söyləyir: yuxuların dilini, xarakterik simvollarını bilmək gərəkdir. Yuxularda dəyişməz, davamlı təkrar olunan obrazlar var. Onlar simvollardır və özlərində çox vaxt eyni məzmunu gizlədirlər. Həmin simvolların dilini öyrənmək gərəkdir.

Freyd maraqlı bir şeyi də tapır. Yuxudakı simvollar miflərdəki bir çox obrazlara ekizdir. Məsələn, Assur əsatirinə görə, Saraqon uşaqlıqda sudan tapılır. Eyni ilə Tövrata görə də Musa peyğəmbəri uşaqlıqda sudan tapırlar. Deməli, miflərdə sudan tapılmaq dünyaya gəlməklə bağlıdır. Ona görə də yuxuda sudan çıxmaq doğulmaq, suya düşmək ana bətninə (ilkinliyə) qayıtmaq istəkləri ilə bağlıdır.

Bəs miflərlə yuxuların bu simvol ekizliyinin səbəbi nədir? Freydə görə, səbəb odur ki, miflərin də yaranmasında, yuxuların da görülməsində bir müəllif – şüuraltı işləyir.

Freyd söyləyir ki, yuxularda divarları çıxıntısız, hamar olan ev kişiləri simvolizə edir. Artırmaları (eyvanları) çıxan evlərsə (yada sal qadın döşlərini) qadınlara eyham vurur. Beləliklə, Psixoanaliz bircə-bircə yuxularda işlənən, dəyişmədən təkrarlanan simvolları toplayıb miflərdəki, söyüşlərdəki obrazlarla tutuşdurur və onların çoxunda eyni, ya da oxşar, yaxın mənalar tapır.

Təkrar edirik, bütün bunlardan Freyd nəticə çıxarır ki, miflərin də, xəyalların da, yuxuların da, incəsənətin də yaranış qaynağı, əsasən, şüur yox, şüuraltı istəklərdir. O biri yandan, şizofrenikin ruhunu bürüyən, çəkdiyi şəkillərdə üzə çıxan obrazlarda mifə, yuxulara böyük oxşartı var, çünki şizofreniyada şüur şüuraltının həmlələri ilə dağılır və ruhu bilincaltının törətdiyi görklər doldurur.

Freyd insan qutunda peyda olan, birdən işaran heç bir görkü, duyğunu təsadüfi saymır. Ruhda elə-belə heç nə olmur. Ona görə də söyləyir: əgər yuxuların əsasında özünü, öz şüurunun altındakıları anlamaq istəyirsənsə, yuxunu danışanda hər hansı obrazla bağlı ağlına nə gəlirsə, onları da nəzərdə tut. Freyd bunu Psixoanalizin köməyi ilə nevrozu sağaltmaq istəyən həkimlərə də buyurur. Deyir, nevrozlar, əsasən, uşaqlıqdan alınmış psixi zədələrin, sarsıntıların bilincaltına keçməsidir, orada qalıb enerji toplamasıdır və xeyli keçəndən sonra vurub bütün gücü ilə şüura çıxaraq onu əyintiyə salmasıdır. Onun üçün də nevrotiki məcbur etməlisən ki, özünü öz düşüncələrinin axınına buraxsın. Bir şeyi danışanda, yuxuları söyləyəndə bilincinə izahedici, assosiativ nə «axırsa», onları gizlətməsin.

Psixoanalitik bütün bunları bircə-bircə toplaya-toplaya, xəstə ilə söhbətdə ola-ola, tapdıqlarını ona aça-aça xəstəyə onun psixolojisinin, - şüurunun və şüuraltının mənzərəsini canlandırır. Pasient nevrozunun uşaqlıqdan gələn səbəbini, - psixi zədəsini, sarsıntısını dərindən-dərinə xatırlayıb düşünür. Anlayır ki, onun şüurunu viran edən, onu rahat buraxmayan üzüntülü düşüncələrin kökündə qorxunc qara qüvvələr yox, filan adi şeylər durur ki, vaxtı ilə uşaq sadəliyinə görə onu sarsıtmışdı. Və bunu anladıqca xəstə sağalmağa başlayır. Gördüyümüz kimi nevrozdan sağaltma dərindən təsir edən sözlərlə gedir. Psixoanaliz dərmandan istifadə etmir. Psixoanalitik sözlərə qulaq asıb nevrozun səbəbini tapır və sözlərlə də təsir edib sağaldır.

Sonralar tapdılar ki, yeni nəzəriyyə olan Psixoanaliz sözün gücünə belə inanmasına görə yaman ovsuna, caduya oxşayır.

Psixoanaliz və incəsənət

Bu yerdə Psixoanalizlə XX yüzil sənətinin bir ilişgisini göstərmək olar. Prustun, Coysun düşünüş axımı kimi qurulan romanları oxucudan teksti anlamaq üçün az qala Psixoanaliz texnikası ilə mətnə yanaşmağı tələb edir.

XX yüzil sənətində yuxular da Psixoanaliz ruhunda tekstə gətirilir. Sənətkar personajın yuxularını göstərməklə onun şüurunun altında olanlardan şifrələr verir. Qabaqlar isə qəhrəmanlar daha çox yuxu görürdülər ki, sabahı bilsinlər, kimdənsə qorxub-çəkinsinlər.

İndi isə götürək Psixoanalizi və sürrealizmi. Ünlü sürrealist rəssam Salvador Dali işlərini psixi avtomatizm axımında yaradırdı. Yəni belə hesab edirdi ki, tablonu çəkmək prosesində bilincinin altından bilincinə (və həm də yuxularına) axan bütün görkləri, şifrələri oradan şəklə axıtmalıdır.

Psixoavtomatizm şifrələnmiş obrazlar axıdan bilincaltı qarşısına əngəllər qoymamaq idi, onu öz-özünə işləməyə boş buraxmaq idi. Buna görə də biz Salvador Dalinin yaradıcılığında sirlərlə dolu, ruhun ən əcaib oyunlarını görükdürən şifrələr, simvollar dünyasına düşürük.

Freydin «Dostoyevski və ata qatili» məqaləsi çox məşhurdur. Burada o, Psixoanalizi incəsənətə yönəldir. Dostoyevskini oxuyanlar yaxşı bilir ki, onun romanlarında gərgin düşüncə axtarışları, ruhi sarsıntılar, özünü ruh işgəncələrinə salmaq önəmli yer tutur. Freyd bütün bunların nədən belə olmasını axtarır. Götürür yazıçının uşaqlığını və söyləyir ki, beş-altı yaşınacan olan bütün oğlanlar kimi onun da libidioz duyğuları anasına doğru yönəlmişdi. Ancaq atası ilə ürəyindəki rəqabətində özünün zəifliyini anlayanda bir əlac qalır. Atanı güc ilə yox, sevgi ilə fəth etmək əlacı.

Freydə görə, uşaqlarda ataya duyğu ambivalentdir (yəni ikivalentlidir, ikibaşlıdır). Rəqibə sevgisizliklə doğma adama nəvaziş bir-birinə qarışıqdır. Atadan qorxusuna görə uşaq libidioz duyğularını anadan çevirib başqa obyektlərə yönəldir. Beş-altı yaşından sonra isə libidioz istəklərinin ilkin obyektinin kim olduğunu unudur. Daha doğrusu, unutmur, şüur əxlaqın, ayıbın nə olduğunu bildikcə onları sıxışdırıb bilincaltına salır.

Freyd maraqlı bir sual verir: nəyə görə uşaqlar beş-altı yaşınacan olan həyatlarından çox az şey yadda saxlyırlar? Axı, bu vaxtlar yaddaşın ən iti çağıdır. Məhz bu vaxtlar uşaq asanca yabançı dili öyrənir.

Freydə görə, uşağın həyatı ilə bağlı yaddaşsızlığı ondandır ki, ilkin libidioz istəklərinin pisliyini anlayan kimi onlar şüurdan sıxışdırılıb, bilincaltına salınır.

Psixoanaliz yaradıcısının fikrincə Dostoyevskinin uşaqlığında da həmin proseslər baş vermişdi. Görün, bu yerdə Freydə hansı əlavələri edir. Deyir ki, əgər ata cod, əzazil adamdırsa, uşağın psixolojisində Üst Mən atanın həmin xasiyyətlərini özünə götürür. Belə uşaqda Üst Mən sadist olur, yəni əziyyət verməkdən, danlamaqdan ləzzət alır. Belə uşağın Mən-ində mazoxist, yəni işgəncə çəkməkdən ləzzət almaq xasiyyəti peyda olur. Nəticədə uşaq böyüdükcə Vicdanı, özünə verdiyi amansız suallar qarşısında əzab çəkən, ancaq əzabdan qaçmaq əvəzinə özünü hər dəfə yeni mənəvi işgəncələrə düçar edən adama çevrilir.

Freydə görə, Dostoyevski məhz belə psixolojisi olan sənətkar idi və əsərləri də bunu güclü göstərir. Üst Məni qarşısında onun Məni özünü suçlu, günahkar sayırdı, ona görə də həmişə cəza almağa can atırdı.

Dostoyevskinin qumarbaz olması bəlli faktdır. Adətən, o nəyi vardısa, uduzurdu. Freyd göstərir ki, Dostoyevski beləliklə, özü-özünə (özü də bilmədən) cəzalar verirdi və adətən, tam uduzandan sonra ruhunun yaradıcılığa hazır olduğunu duyurdu.

Psixoanaliz bilməzə edilənlər haqqında

Sədr ağzını açıb iclası açıq elan etmək istəyir, ancaq çaşıb bağlı elan edir. Freyd bunu belə açır: deməli, sədrin iclaslara bezginliyi var və böyük şüuraltı istəyi iclasdan can qurtarmaqdır. Ancaq bu istəyindən özü də qorxur, ona görə də şüuru onu sıxışdırıb bilincaltına salır və həmin istək oradan vurub onun dilini çaşdırır (yada salaq, bizlərdə deyirlər, ağız çaşıb düzünü deyər).

Və ya başqa bir məsələ. Hamlet obrazının bir gizlisi çoxdan araşdırıcıları düşündürür. Nəyə görə Hamlet bilə-bilə ki, əmisi atasını öldürüb, intiqam almağa tələsmir, elə hey tərəddüd edir? (Deyəsən, ilk dəfə bu sualı Qöte vermişdi). Bunu nə Danimarka şahzadəsinin qorxaqlığı, nə də fürsət gözləməsi kimi izah etmək olur.

Məsələyə Freyd öz açımını verir. Libidioz istəyinə mane olduğu üçün uşaqlığında Hamlet rəqibi kimi atasına ölüm arzulayırdı. Sonra isə bu istək bilincaltına sıxışdırılır və onun üçün bilinməz qalır. Hamlet özü də bilmir niyə öc (intiqam) almağa əli gəlmir. Səbəbi isə Psixoanaliz açır. Əmisi əslində Hamletin uşaqlığındakı istəyini gerçəkləşdirib. Deməli, onun şüuraltı istəkləri ilə əmisinin şərikliyi onu intiqam almaqdan xeyli vaxt saxlayır. Hərçənd Hamlet özü də bilmir nədəndir bu tərəddüd.

Bizim dilimizdə belə deyimlər çoxdur: «Nəsə xoşum gəlmir», «Nəsə getmək istəmirəm» və s. Psixoanaliz belə bilməzə edilənləri, istənilənləri, istənilməyənləri açmaq üçün öz yozumunu verir.

Beləliklə, Freyd insanın bilincaltı istəkləri və etdikləri arasında uyğunsuzluqlar, uyğunluqlar açır. Ona görə də Psixoanaliz belə bir problemə çıxır:

Şüuraltı istəklər və mədəniyyət

«Mədəniyyətdən narazılıq» məqaləsində Freyd yazır: insanı bioloji varlıqdan ayıran nələr varsa, mədəniyyəti əmələ gətirir. Mədəniyyət insan bədəninin bir çox ilkin çağırışlarına yox demək, onları inkar etmək əsasında qurulub. Deməli, mədəniyyətin ilkin prinsipi güclü ilkin duyğu və istəklərin qarşısını almaq, onların ödənilməsinə əngəllər qoymaqdır. Mədəniyyət ilkin bədən çağırışlarını basqılayır və itələyib bilincaltına salır. Ancaq mədəniyyətin bu boğucu işi elə də qorxusuz deyil, çünki ilkin istəklərin enerjisi nədəsə və nə üçünsə işlənməsə böyük sarsıntılar baş verir.

Və Freyd örnək göstərir. İlkin bioloji çağırış bir də seksual istəklərdir və onun hədəfi qadındır. Ancaq bu seksual istəkdə, canatımda tormozlaşma da baş verə bilir. Görək bu necə olur? Özünü doydurmaq üçün istək işə düşür, ancaq «yolda» dayanır, öz obyektindən yayınıb, başqa obyektə üz tutur. Məsələn, dostluq sevgisi ilkin sevginin obyektinin başqa obyektlə (qadının dostla) əvəzlənməsidir və deməli, ilkin sevginin tormozlanmış variantıdır.

Beləliklə, mədəniyyət ilkin bədən çağırışlarını tormozlaşdırılmış istəklərə çevirə-çevirə, onların obyektləri yerinə mədəniyyət üçün gərəkli obyektləri qoya-qoya bilincaltı enerjinin sərf olunması üçün yollar açır.
Freyd yazır: insanda psixi enerji qaynaqları tükənməz deyil. Ona görə də hər kəs öz vəzifələrini yerinə yetirmək üçün psixi enerjisini ağıllı işlətməlidir (libidonu doğru-düzgün paylamalıdır). İnsan mədəni yaradıcılıq üçün işlətdiyi psixi enerjini qadınlara istəkdən, seksual həyatdan alıb götürür. Və beləliklə, intensiv mədəni yaradıcılıqla məşğul olanlar üçün qadın ikinci plana keçir.

Biz Ziqmund Freyd haqqında söhbətlə bu kitabımızı başa vururuq. XX yüzil fəlsəfəyə bol-bol cərəyanlar vermişdir. Ümid edək ki, həmin cərəyanların ideyalarını azərbaycanca mənimsəmək üçün yeni-yeni kitablar tezliklə yazılacaq.

End of the Text