Niyazi Mehdi

Fəlsəfədə psixofizioloji paralelizm ideyası var. Burada psixi ideal olanı bildirir, fizioloji isə sinirdə gedən proseslərin adıdır. Psixofizioloji paralelizm onu bildirir ki, onlar ikisi heç vaxt kəsişməyən, biri-birinə toxunmayan taylardır və aralarında keçilməz uçurum var. Bu fikrin məntiqini elə-belə danmaq olmaz. Ancaq, o biri yandan, bu məntiqə uyuşmaz faktlar da var. Məsələn, üzün mimikası maddi tərəfdir, sevinc , şadlıq isə psixolojidir. Di gəl ki, psixoloqların göstərdikləri kimi, əgər insan qaşqabağını sallayıb içəridə sevinmək, gülmək istəyəcəksə, bir şey alınmayacaq. Oxucu bunu özündə yaxşı yoxlaya bilər.

Və ya başqa bir vəziyyət. Kefiniz olmayan vaxt başlayın üzdə, üzünüzlə gülməyə. Bir azdan görəcəksiniz ki, ruhunuz işıqlanıb. Onun üçün də bəzi təbiblər gündə tez-tez yalandan da olsa, gülməyi faydalı sayırlar.

Bizimsə sualımız yenə öncəki qalır: necə olur ki, ruh sevinci, sevinməyi üzə ötürür və tərsinə, üzün gülüşü ruha xoş əhval gətirir?

Bilincdən gövdəyə, gövdədən bilincə keçməyin yolları hələ də fəlsəfə üçün anlaqsızdır.

Marksizmə görə, bilinc biliyimizə çevrilmiş gerçəklikdən başqa bir şey deyil. Şüur gerçəkliyin başın içinə qoyulub, orada dəyişilməsidir (Marks). Yəni ideal «vərəqə» yazılmasıdır. Leninsə deyirdi: şüur obyektiv gerçəkliyin subyektiv obrazıdır.

Bütün bu deyilənlərdə əsas olanı biz, artıq, açmışıq: şüur dünyadakıların insanın içində görünməsidir. Şüur dünyanın şəklidir. Ancaq bu şəkil kətandakı kimi eni, uzunu, hündürlüyü, qalınlığı olan şəkil deyil, subyektiv obrazdır. Hərçənd düzü, bu «subyektiv obraz» bilincin təbiəti ilə bağlı heç nə anlatmır.

Nə deməkdir «subyektiv obraz?» Yəni məndə olan, necəliyi bir az da mənim necəliyimdən asılı olan obraz?

Əsas sirr nədir? Odur ki, şüur özü görünmədən göstərir. Nəsnəl olanı güzgü də göstərir, ancaq biz güzgünün özünü görə bilirik. Necə görürük? Məsələn, güzgünün çərçivəsinə görə, şüşəsindəki əyri-üyrüyə , toza və s.-yə görə güzgüdə görünənlə yanaşı bir az güzgünü də görürük. Güzgü hətta ideal təmizlikdə, hamarlıqda olsa belə, əlimizlə yoxlayıb güzgü olduğunu tapa bilərik.

Bilincə gəldikdə isə biz onun göstərdiyi görkləri görürük. Di gəl, bir məsələ var. Əgər göstərilən varsa, göstərən də var. Şüur görklərdə, anlayışlarda, düşüncələrdə iştirak etsə də onların özü deyil. Şüur elə bir «ekrandır» ki, düşüncələr onun üstündə baş verir. Ancaq di gəl ki, həmin ekranı heç vaxt görmək olmur. Göstərdiklərinə baxanda göstərdiklərini görürsən. Göstərdiklərini götürüb arxasına baxanda isə heç nə görmürsən, «ekran» yox olur. Marksın, Leninin şüur anlatımında bu tərəf deyilməyib.

Ancaq fəlsəfədə «şüuru öyrənmək, «tutmaq» olmaz» inamında olanlar elə bu məsələni də qoyublar. Dyubua-Raymon deyərmiş ki, öz şüurunu anlamaq pəncərədən baxıb özünün harasa getdiyini görmək qədər ola bilməzdir.

Bu, məsələnin obrazlı deyilişidir. Məntiqlə, anlayışlarla deyilişi də var. Götürək şüurun bir qatı olan düşünüşü (ağılın fəaliyyətini, eyləmini). Mənim düşünməyim bilincimin işləməsidir. Düşünməyim ruhumun hərəkəti, axımıdır. Birdən mən istəyirəm ki, düşünüşümün özünün necəliyinə baxam. İstəyirəm düşünüşümün gətirib-çıxardığı görkə, anlayışa yox, onun özünə baxam. Və baxanda... Mən elə bil, bir addım qırağa çıxıram ki, qıraqdan düşünüşümə, onun necə baş verməsinə baxım. Ancaq qırağa çıxanda düşünüşüm də mənimlə birlikdə qırağa çıxır, axı, qıraqdan baxanda da düşünürəm, məndə iki şüur yoxdur ki, birini «burada» qoyum, o birisini isə özümlə qırağa çıxartıb, oradan birincini düşünüm.

Beləliklə, necə düşündüyümə baxmaq üçün qırağa çıxanda «baxışımın» qarşısında duran, artıq, düşünüşüm yox, düşünüşümün daşlaşmış tör-töküntüləri və ya görklər, anlayışlar, donmuş düşüncələr olur.

Düşünüş anlamağı işə salandır. Ona görə də həmişə anlamağın üz tutduğu hədəfdə yox, anlamağın çıxdığı başlanğıcda olur.

Biz bilincimizi anlamaq üçün «çönüb ona baxanda» bilincimizdə göstərilənləri görürük, göstərəni yox. Bax, bu göstərənin görünməməsi də bir çox sirləri, gizliləri törədir.

Lenin deyəndə ki, şüur obyektiv gerçəkliyin subyektiv inikasıdır, obrazıdır, bəlkə də bununla anlatmaq istəyirdi ki, şüurda göstərən özü «Mən» (subyekt) duyumunda, bilimindədir. Görünənlər isə «Mən»in bilib, duyub, anlayıb-düşündükləridədir. Leninin fikrini əsaslandırmaq istəsək, söyləyə bilərik ki, «Mən» güzgüdə, başqa bir nəsnənin üzündə şəklini görməsə, özünü bütövlükdə görə bilməz, yalnız özünə baxıb, əllərini, ayağını və s.-ni görər. Deməli, şüur göstərdiklərini yox, özünü, göstərəni «görmək» üçün «güzgülər» axtarmalıdır. Belə güzgülərin axtarılması fəlsəfə, psixologiya üçün önəmli bir problemdir. Ancaq biz yenə qayıdaq «subyektiv obraz»da subyektiv tərəfə.

Sözsüz, insanda adi psixikanın (sadəcə, görmənin, eşitmənin, alıb duymanın və s.,-nin) sayəsində yaranan görklərin üstündə yeni ruh faktının, yəni şüurun yaranmasında özünübilmə çox önəmlidir. Uşaq «Mən» əvəzliyini işlətməyə başlayanda, özünü başqalarından ayırıb-seçməyə başlayanda onun şüuru açılıb gəlişməyə başlayır.

Hegel fərdlə şəxsiyyəti fərqləndirirdi. Deyirdi ki, fərd ibtidai toplumların adamıdır. O hələ özünü toplumdan, başqalarından kəskin ayırmır. Ona elə gəlir ki, hamı eyni cürdür, hərə hamının biridir, ayrılmalar boyca, güccə, adına görə ayrılmalardır.

O zaman ki, fərd özünün iç dünyasının dərinliklərinə gözünü açır, öz dünyasının bənzərsizliyini, bircəliyini duyur, öz istəkləri, öz canatımlarıyla başqalarına uyuşmadığını görür, bax, o zaman da o, şəxsiyyətə çevrilir. Bu da özünü bilməyin bir dürüdür və bilincin inkişafının səbəbidir.

Özünübilmə və «Mən» duyğusu... «subyektiv obraz» olan şüurda da «subyektiv» sözü özünübilməyi və «Mən»i anladır. Di gəl ki, bu məsələdə də hər şey qaydasında deyil. «Mən» şüurda müəllifliyi bildirir. Ancaq tarixdən bizə elə bilinc (şüur) tipləri bəllidir ki, şüurda görünənləri göstərəni «Mən» kimi qəbul etmir. Məhəmməd peyğəmbər şüurunda peyda olan Quran ayələrini öz «Mən»inin dedikləri saymırdı. İnanırdı, ya bilirdi ki, onlar onun bilincinə Allah qatından göndərilir. Düzdür, sonralar bəzi psixoloqlar dedilər: elə mistik adamlar var ki, içlərində peyda olan hikmətli düşüncələri özlərinki saymırlar. Hesab edirlər ki, bu düşüncələr onlara qeyb aləmindən, İlahi dünyadan gəlir..

Daha kobud açıqlamalar da var: guya peyğəmbərlər öz sözlərini Tanrı sözləri adlandırmaqla adamlara kələk gəlib, özlərini hörmətə mindiriblər.

Hər halda psixoloqlar gərək öncə sübut etsinlər ki, Tanrı gerçəkliyi bürümüş Ruh deyil. Ondan sonra deyə bilərlər ki, bu adamın şüurundakı hikmətli deyimlər onun özününküdür, ancaq psixi sapıntıya görə elə düşünür ki, ona qıraqdan göndərilib.

Avanqard musiqinin ünlü bəstəkarı Qubaydullina bir intervyüsündə söyləmişdi: - «Musiqini mən yazmıram. Musiqi özü-özlüyündə məndən qıraqda yaşayır və bir dəfə mənim qulağıma eşidiləndə eşitdiklərimi nota köçürürəm».

Bütün Ortaçağ sufiləri «Allah onun ürəyinə bir nida atdı» deyirdilər və sözsüz, bu inam başqa şüur konsepsiyasına söykənirdi.

İndi isə şüur probleminin başqa dolaşığından danışaq. Hegelin təsiri ilə Marksizm bilincin bir tanıdıcı özəlliyi kimi şüurun sosial (toplumsal) hadisə, olay olduğunu göstərirdi.

Şüur sosial hadisə kimi...
Bu o deməkdir ki, şüur toplumda formalaşır. Doğrulducu faktlar çoxdur. Məsələn, uşaqlıqdan canavarlar arasına düşmüş oğlan... onun psixikası olur, yəni gördükləri, qoxuladıqları onun içində görklər, obrazlar yaradır, ancaq biz demirik ki, onun şüuru da var. Nəyə görə?

Açaq görək toplum psixikaya nə verir ki, onun bir kəsimi şüura çevrilir. Toplumda əxlaqi ilişgilər formalaşır: məsələn, dostluqda sədaqət, yaxşılıq etmək və s. Cəmiyyətdə estetik təsəvvürlər formalaşır, məsələn, bu xalqın gözəllik, faciəvilik, komiklik təsəvvürləri. Toplumda dini ilişgilər, siyasi baxışlar və s. formalaşır. Bütün bunlar haqqında bilgiləri (informasiyaları) uşaq ta körpəlikdən böyüklərin sözü ilə, məktəb kitablarının verdikləri ilə alıb mənimsəyir. Sonucda insan yalnız görmür. Gördüyünün görkü onun şüurunda ortaya çıxanda ya estetik, ya əxlaqi, ya dini və s. duyğular, açımlar ona bağlanır. Odu görmək hələ psixiki faktdır. Ancaq odu görəndə onun yandırıcı gözəlliyini görmək, onu əxlaqi arınma ilə qoşalaşdırmaq və s., artıq, bilinc faktıdır.

Marksizm bu mənada deyir ki, şüur ictimai hadisədir. Ona görə də kiminsə şüurunun necəliyini bilmək üçün həm də onun yaşadığı toplumun necəliyini bilmək gərəkdir. Ona görə də Sovetlər Birliyində çıxmış kitablarda yazıçının, filosofun yaşadığı çağlarda gedən sinfi mübarizələrə, tarixi hadisələrə bu qədər çox fikir verirdilər.

Marksizm şüura vurğun, şüuru öyən, insanın ağlının gücünə, özünü və başqalarını mutlu (xoşbəxt) etməsinə inanan fəlsəfi sistemlərdəndir. Hətta insanın azadlığını da bilinclə bağlayır: mən biləndə ki, filan hadisə olmadır və buna uyğun da davrananda azadlığımı göstərmiş oluram (yəni azadlıq dərk olunan zərurətdir).

Marksizm insan toplumunun tarixinə alqış söyləyir ki, şüur deyilən insan ucalığını yaradıb və gəlişdirib.

Düzü, insana bu qədər inandığı üçün, onun şüuru ilə dünyanı fəth etməsindən bu qədər razı qaldığı üçün nikbinliksevərlər Marksizmə qibtə edə bilərlər. Ancaq fəlsəfə tarixində, özəlliklə, Doğu (Şərq) fəlsəfəsində cərəyanlar da var ki, insan üçün ən yüksək yetənəyi (nailiyyəti) sosial məzmunla dolğun olan şüurdan qurtulmaqda görürlər.

Şərq fəlsəfəsi şüurdan arınmaq haqqında
İslam dünyasında buna Sufizmi örnək göstərmək olar. Sufi üçün yetkinlik yolu Gerçək Varlığa (Allaha) uzanan və bu uzanışda dürlü dayanacaqlardan, duraqlardan (məqamlardan) keçən yoldur. Bir dayanacaqda mürid (sufi neofiti, tələbəsi) Şəriəti dərindən mənimsəyir. Şəriəti mənimsəmək toplumda insanlarla münasibəti qanun-qaydalarla qurmaqdır. Bu məqamda yetkinləşəndən sonra sufi onu arxada qoyur. Sufizimdə (təsəvvüfdə – bu söz dəvə yunundan əba mənasını verən «suf» sözündədir) deyilir: Şəriət bilikdir, təriqət yoldur, həqiqət isə Allaha çatmaqdır.

Sufi həqiqətə çatanda arif olur. Bəs sufi həqiqətə necə çatır? Belə bir təsəvvüf deyimi var:

«Sən səndə öl ki, Tanrıda var olasan».
Həqiqət məqamına çatmaq üçün sufi də elə etməlidir ki, «Mən»ində nə varsa, Ondan (Allahdan) gəlmə olsun.

Sufi yolunun axırıncı məqamlarından biri «fəna» adlanır. «Fəna» yoxluq anlamını verir. Bu məqamda sufi vəcdə gəlir, özündən gedir, yəni özünü arxada qoyur və sanki Allah ümmanına, sonsuzluğuna gömülür və bu ümmanın bir qətrəsi olur.

Göründüyü kimi, sufi arifi olmaq toplumdan gəlmə məzmunla dolmuş bilinci tərk edib arxada qoymaqdır. Öz bilincindən çıxıb Tanrı ruhuna, qutuna tutulmaqdır. «Mən»dən qurtulub, Ona (Allaha) can atmaqdır. Nəsimi «Mən haqqam» («Ən əl-həqq») deyəndə sözünün anlamı o deyildi ki, Allah Nəsiminin özüdür. O demək idi ki, əgər mənim iç dünyamda Allah düşüncəsindən savayı heç nə qalmayıbsa, əgər mənim şüurumda, bilincimdə yalnız Allahın Adı, Sözləri yazılıbsa, deməli, məndə yalnız Allahdan gələnlər qalıb.

Yaxşı, soruşmaq olar: sufilərin beləcə sosial (toplumsal), məzmunla dolmuş şüurdan arına, təmizlənə bilmələri onlara hansı ucalıqları verirdi?

Bağdadlı Cüneyd deyərmiş: Sufi Yer üzünə bənzəyir. Ona hər pis şeyi atırlar, fəqət onda yalnız gözəl və təmiz şeylər bitir. Sufi bulud kimidir, isti olanda hər yerdə hər şeyə kölgə salar, yağış kimidir, hər kəsi sulayar.

Təsəvvüf uca toplumda uca adamdan uca bir zamanda zühur edən uca xasiyyətdir, - bütün bunları Cüneyd söyləmişdi.

Buddizmdə də «Mən»dən (Leninin dediyi subyektivdən) bilinci, şüuru təmizləmək önəmlidir. Əski türk dilindəki Buddizm kitablarında bu, «mənsiz mənimsiz» şəklində verilir. Buddizmin bir qolu olan Çan-Buddizmdə (Yaponiyada Dzen-Buddizmə çevrilmişdi) bilincin, şüurun belə arınması çox maraqlı açıqlanır: «Sənin şüurunda heç nə olmamalıdır. Əgər onu təmizləyib-təmizləyib, birdən düşünsən ki, hə, indi heç nə qalmadı, deməli, şüurunda yenə nəsə qalmış olacaq. Qalmış olacaq «hə, indi heç nə qalmadı» düşüncəsi.

Bilinci təmizləyəndə, «mənsiz, mənimsiz» edəndə nə qədər təmizlədiyini düşünmə. Bilinc boşalanda sən tamam özündən qurtulursan, boşluğa, dərinliyə, dərin bayılmaya düşürsən.

Çan-Buddistlərdə «mənsiz mənimsizliyi» ruhun halına çevirməyin başqa bir yolu da var: buddist, məsələn, yarpağa baxır. Bu vaxt buyuruq belədir. Sən çalışmalısan, şüurunu yarpaq obrazı bütünlüklə örtsün və orada yarpaqdan savayı heç nə qalmasın. Bu an varlığın bütün həqiqətləri sənə açılacaq.

Burada, görünür, proses belə gedir: yarpaq başqa nəsnələrlə və ya onların görkləri ilə yan-yana yarpaq kimi seçilir. Ancaq bilincdə, şüurda yarpaqdan savayı heç nə qalmırsa, axırda, heç yarpaq da qalmır. Bilinc tamam boşalır. Bu boşluq isə Dao fəlsəfəsindəki gerçəkliyin qaynağının hərşeyliyinin heçnəliyidir. Şüurunda boşluğun heçnəsizliyi hərşeylik kimi hər şeyi bir yerdə deyir, bir yerdə duydurur, andırır.

Belə bilincin önəmini anlamaq üçün «U-şu» döyüş praktikasında onun nələr etdiyini görmək bəs edir. U-şu-da döyüşçünün bilinci «Mən»dən tamam arınmalıdır, bilinc o qədər boşalmalıdır ki, döyüşən ələ, ayağa «bunu et» əmrlərini verməsin. Əl-ayaq özü-özlərindən atılıb, hədəfi vurmalıdır və özü-özlərinə həmlədən qorunmalı və qorumalıdır.

Bizim bütün bu danışdığımız şeylər göstərir ki, Leninin şüur haqqında dediyi «subyektiv obraz» deyimində «subyektiv», yəni «Mən»dən gələn ola bilsin ki, bilincdə göstərilənləri (görkləri, anlayışları, düşüncələri) yox, göstərəni bildirir, hərçənd bu «Mən» əslində göstərəni heç də anlatmır. Çünki «Mən» üçün özünübilmək duyğusu, inamı xarakterikdir, bilincdəki göstərənin isə necəliyini biz bilə bilmirik ki, bilmirik. Axı, yuxarıda dedik, şüur görkləri, anlayışları göstərən, işlədən kimi fəaliyyətdə olur, ancaq bunun necə baş verdiyini görmək üçün özünə baxmaq istəyəndə baxma işığından qırağa çıxıb, qaranlıqda yox olur. Bilinc bilincsizliyə çevrilir. O biri yandan, hətta qəbul etsək ki, bilincin gösətərən tərəfi «Mən»ə bərabərdir, gərək bunu da görək ki, bir çox fəlsəfi sistemlər bilincdəki «Mən»dən qurtulmağa can atırlar və bunu bacaranlar müdriklər, bilginlər, bilgələr mərtəbəsinə qalxırlar.

Dünya şüurda görünür, ya yox?
Şüurun bir çox dolaşıq problemləri də qnoseologiyada, yəni öyrənib-bilmə haqqında təlimdə, öyrətidə ortaya çıxır. Qnoseologiyanın ana sualı budur: bizdən qıraqda olan nəsnələrin bilincimizdə görünən şəkilləri bu və ya başqa dərəcədə nəsnələrin özünə oxşayır, yoxsa bu oxşartının olub-olmamasını insan heç vaxt bilməyəcək?

Gündəlik şüurda çox böyük inam var ki, gözləri «pəncərədir» və oradan boylanıb, dünyanın özünü necə varsa, elə də görür. Gərək olanda isə «budu ha-a», əlini uzadıb, nəsnəni götürür, əlində saxlayır, gözünün qabağına gətirir və s.

İlk dəfə fəlsəfə gündəlik şüurun gerçəklik haqqında bu qnoseoloji rahatlığını pozdu. Rahatlığı Avropada, deyəsən, birinci əski yunan filosofu Parmenid pozmuşdu. O söyləyəndə ki, varlıq Bircədir, yanında heç bir tayı, başqası yoxdur, içində də heç bir boşluq, çoxluq yoxdur (heç onun içi də yoxdur) və varlıqda hərəkət də yoxdur, belə çıxırdı ki, gördüyümüz çoxluq, çoxluğun arasında hərəkət üçün boşluqlar hamısı, əslində, gözümüzə belə görünür. Gerçəklikdə isə onların heç birisi yoxdur. Bu, ilk dəfə gözümüzə görünən nəsnələrin bilincimizdəki obrazları ilə onların özləri arasında heç bir oxşayışın olmadığını ortaya çıxarmaq idi.

Düzü, Parmenidin varlıq anlayışının özü elə idi ki, heç o da nəinki gözə görünə bilməzdi, heç duyula da bilməzdi. Doğrudan da bu Bircə əgər hərəkətdə deyilsə, deməli, bizim duyuları təsirləndirməyəcək ki, orada görkü yaransın, çünki təsir etmək hərəkətdir. Əgər varlığın içində kəsimləri yoxdursa, onu görmək, qavramaq olmaz, çünki bir nəsnənin içində bir tərəfi o biri tərəfindən seçiləndə, nəsnə özündən qıraqdakından ayrımlananda görünür, qavrayışa gəlir.

Əslində, düşünüş də elədir, həmişə nəyisə birləşdirmək, nəyisə ayırmaqdır. Düşünürəm: «Elxan ucaboydur». Burada Elxanı ucaboyluqda birləşdirirəm, balacaboyluqdan isə ayırıram.

İndi, əgər varlıq Mütləq, tam Bircədirsə, onu düşünmək üçün nə ayırmağa, nə də birləşdirməyə heç nə qalmır.

Bizim qnoseologiya ilə bağlı dediklərimiz, çıxardıqlarımız sonuclar Parmeniddə yox idi, sadəcə, onun ontologiyası (varlıq haqqında öyrətisi, təlimi) bunları çıxarmağa imkan verir.

Əski yunan filosofları skeptiklər isə məsələni xeyli açıq şəkildə qoyurdular. Pirron, Timon, Yenesedem sübut edirdilər ki, nəsnələrin şüurumuzda yaranan şəkilləri hərəmizdə bir cürdür. Biri üçün yaxşı olan o birisi üçün pisdir, biri üçün isti olan başqası üçün isti deyil, bir uzaqlıqda böyük görünən, başqa uzaqlıqda balaca görünür və s. Buradan onlar sonuc çıxarırdılar: heç nə haqqında qəti düşüncə söyləmə, hər şeyin hər cür ola bilməsini sırğa et, qulağından as.

Ancaq bilincimizin gerçəkliyi bilməməsi məsələsi, kəskincə ingilis filosofları Berkli (XVIII yüzil), Yum (XVIII yüzil) tərəfindən qoyuldu. Öz sözlərimizlə onların məntiqini açaq.

Gözünüzün qabağına gətirin ki, telestudiyada bir qız oxuyur. Operatorlar onu çəkirlər, sonra teleqüllə telesiqnalları efirə yayımlayır. Teleqəbuledicilər həmin siqnalları alıb ekranda şəklə çevirirlər. İndi baxın, efirdəki siqnallarda qızın boy-buxunu, görünüşü, üzü, paltarının bəzəyi yox olur, nəsə siqnallar qalır. Ona görə də televizorun ekranındakı qızın görüntüsünə baxıb soruşa bilərik: nədən bilək ki, bu ekrandakı qız studiyadakı qıza oxşayır? Axı, studiyadan gələn siqnallarda qızın görünüşü itmişdi. Nədən bilək ki, televizor həmin siqnallardan doğru şəkil çıxarır?

Düzdür, bu suallara biz asan cavab tapırıq. Qızın jurnalda gördüyümüz şəkli ilə ekrandakı görünüşünü tutuşdurub, bilirik ki, ekran siqnalları düz açıb. Və ya bilirik ki, studiyada texniki işçilər həm teleekranda qıza baxırlar, həm də qızın özünə və görürlər ki, teleqüllədən yayımlanan siqnallar elədir ki, onların əsasında açılan şəkil qızın özünə oxşayır.

İndi götürək adamın qavrayışını. Biz nəsnəyə baxırıq, o gözlərimizə təsir edir, gözlərimizdən beyinimizə siqnallar gedir və orada siqnallar açılır, psixikamızda, şüurumuzda, bilincimizdə nəsnənin şəkli alınır. Sual çıxır: bu şəkil nəsnənin özünə oxşayır, ya yox?

Subyektiv idealist adlanan filosofların bəziləri söyləyir: - «Bizim heç bir əsasımız yoxdur, nə deyək ki, oxşayır, nə deyək ki, oxşamır».

Bəzi subyektiv idealistlərsə hesab edir ki, oxşamır.

Bu filosoflara marksistlərin «subyektiv idealist» deməsi elə buradan gəlir. İdealist kimdir? Olanların olmasını ideal başlanğıcdan çıxaranlar. Subyektiv nədir? «Mən»ə aid olanlar. Subyektiv idealist kimdir? O filosofdur ki, bütün olanların nəliyini, necəliyini «Mən»in şüurunun verdiyi quruluşdan çıxarır. Şüurun öz biçimləri şüurdakı görklərin, şəkillərin də biçimi olur. Məsələn, iynənin ucu ağrı deyil, itilikdir. İynənin ucu bizə batanda isə ağrı duyğusu (obrazı) yaranır. Başqa quruluşlu psixikada ola bilərdi ki, bu batış xoşhallıq yaratsın.

Subyektiv idealistləri yaxşı anlamaq üçün dünyanı necə bilməmiz haqqında bəzi aldanışlardan (illüziyalardan) özümüzün qurtulması gərəkdir. Məsələn, bayaq dediyimiz kimi bizə elə gəlir ki, gözlərimizin «pəncərəsindən dünyanın özünə tamaşa edirik. Ancaq əslində, biz daha çox bütün divarlarında ekranlar olan otaqda pultun arxasında oturaraq informasiya, bilgi alan, onlarla iş görən operatora oxşayırıq: dostumuz gəlir və biz elə bilirik ki, onun gəlişini birbaşa gördük. Əslində isə dostumuzun gəlişi haqqında gözlərimizdən beyinimizə siqnallar gedəndə (yolda olanda) biz hələ bunu bilmirik. Elə ki bu siqnallar şüurumuzda görk kimi açılır və mən içimdə bu görkə «tamaşa edib» görürəm ki, dostum gəlir, onda bilirəm ki, dostum gəlir. Mən əlimi uzadıb, onun qolundan tutmağı birbaşa bilmirəm, bilincimdəki əlimdən, gözümdən gəlmiş «siqnalların» açımına «tamaşa edib», bilirəm. Yəni qolumdan irəli uzanması haqqında siqnallar gəlir və şüurumda bu, «qolum açıldı» obrazına çevrilir. Gözlərimdən siqnallar gəlir ki, əlim dostumun qoluna tərəf uzanır. Yenə həmin siqnallar bilincimdə şəklə çevriləndən sonra mən bilirəm.

Subyektiv idealistlərin sualı belədir: gerçəklik haqqında bildiklərini yalnız şüurundakı şəkillərə «tamaşa edib», görən adam nədən bilir ki, gerçəklikdən şüurundakı «ekranlaracan» uzanan yolda aldatma (aldanma) baş verməyib? Biz həmişə gerçəklikdən bizə gələn siqnallar oxunun o tayındakı cisimlər, olaylar tərəfində yox, bu tayında, siqnallardan alınmış şəkillərdən sonra durmuşuq və heç cürə buradan çıxıb, birbaşa nəsnələrə, olayların özünə tamaşa etmirik. Bəs onda necə deyə bilərik ki, şüurumuzdakı şəkillər (gördüklərimiz) nəsnələrin özünə oxşayır?

Əgər elə bir varlıq olsaydı ki, qıraqdan durub, həm bizim şüurumuzdakı şəklə baxır, həm də nəsnəyə baxır (özü də birbaşa baxır, qavrayış kanallarının vasitəsilə yox) və sonra bu varlıq desəydi ki, oxşayış var, onda biz də arxayın ola bilərdik ki, Allaha şükür, bilincimiz dünyaya oxşar şəkilləri çıxarar.

Ancaq bunu heç bir varlıq bizə xəbər vermir, onun üçün də subyektiv idealistlər şüurun dünyanı bilib-bilməməsini danırlar.

Düzdür, «Materializm və empriokritisizm» kitabında Lenin dolaşıqdan belə çıxmaq istəyir: həqiqətin meyarı praktikadır. Şüurda olan yalnışdır, ya düzdür? Bunu sonra praktika bizə açır. Bunu məsəllə belə vermək olar: xəstəliyin nə olmasını bilmək üçün sən xəstəni, onun hallarını qavrayırsan, şüurunda xəstəliyin «şəkli» yaranır. Sonra sən bu şəklin əsasında dərmanı göstərirsən. Əgər xəstə sağalırsa, bu praktika onu göstərir ki, bilincindəki, şüurundakı xəstəliyin şəkli düzdür. Sağalmırsa, həmin şəkil düz çıxmır.

Çox inandırıcı gəlir Leninin bu düşüncəsi. Ancaq yenə bir «amma» var. Axı, praktika nədir? Yunanca «edən, olmaq» deməkdir. Praktika gördüklərimizlə, tutduqlarımızla (toxunduqlarımızla) iş görməyimizdir. Ancaq, axı, praktika da bizə şüurumuzdan görünən görklərdən bilinir. Deməli, insan heç praktikada da nəsnələrin, olayların özünə çıxmır, şüurdakı obrazına çıxır. Praktika nəsnələrin öz aləmi olsaydı, onda şüurdakı obrazların doğruluğuna (obyektivliyinə) ölçü olardı. Ancaq iş burasındadır ki, praktika da bilincin içindən bizə bilinir. Onun üçün də subyektiv idealist Leninə deyə bilər: - «Nədən bilirsiniz, bəlkə bizim şüurumuzun quruluşu elədir ki, bu dərmanın görkünə görkdaş (əski türkcə «görkdaş» bir obrazı təqib edən, ötürən başqa obraz deməkdir) kimi «filan xəstəlikdən sağalma» obrazı bağlanıb, biri çıxanda ikincisi də çıxır?

Göründüyü kimi, subyektiv idealisti yalanlamaq böyük çətinliklərlə bağlıdır. Və subyektiv idealistdə aqnostisizm (yəni gerçəkliyi bilməyi danmaq) güclü dəlillərə arxalanır.

Başqa bir məsələyə baxaq. Götürək belə bir durum. Kişi bir manikeni dərziyə gətirir və deyir ki, arvadımın bədən ölçüsü, tam bu manikeninki kimidir. Paltar tik. Dərzi manikenin əyninə paltar tikir. Kişi paltarı götürüb evə aparır, biz isə hələ o yolda ikən buna əmin oluruq ki, əgər manikenin ölçüsü arvadının bədəninə uyğundursa, paltar əyninə olacaq, yox, uyğun deyilsə olmayacaq.

İndi keçək qnoseologiyaya. Bizim bilincimizdəki görklər, şəkillər, anlayışlar, düşüncələr həmənki manikenə bənzəyir. Əgər onlar nəsnəyə düz gəlirsə, onlar haqqında bizdə yaranan doğru düşüncələr nəsnə üçün də doğru olur. Deməli, biz dünyanı belə öyrənirik: şüurumuzdakı görklər, anlayışlar dünyadakılara oxşadıqca, onları düşünə-düşünə dünyadakıları da bilirik. Aqnostiklər isə deyirlər: bilincimizdəkilərin dünyadakılara oxşadığını söyləməyə bizim heç bir əsasımız yoxdur, ona görə də deyə bilmərik ki, onları düşünə-düşünə gerçəkliyi düşünürük.

Bəs çıxış yolu haradadır? Bilincimiz dünyanı bilə bilir, ya bilmir? Fəlsəfənin ən uzunömürlü suallarından biri də budur.

Cavablardan hansını seçmək qalır həyatımıza, düşüncə tərzimizə, fikir quruculuğumuza, hansı cavabın bizə, indiki mədəniyyətə xeyirli, faydaverici olmasına.

Tanrı
Materiya və bilinc probleminə fəlsəfə girişəndə mütləq gəlib çıxır Tanrı ideyasına, ya onu danmaq üçün, ya da onu sübut etmək üçün. Fəlsəfə tarixi bu problem üzrə cürbəcür çəkişmələrlə dartışmalarla doludur. Tanrı daha çox dini təsəvvürdür. İdealist fəlsəfə isə bu dini təsəvvürü tez-tez ayrı-ayrı kateqoriyalarla əvəz edib. Özü də, sadəcə, ad dəyişmək xatirinə yox. Fəlsəfi təhlil Tanrını bildirmək üçün ad seçəndə bunula həm də Tanrı problemini necə anladığını göstərib.

Aristoteldə Tanrı ideyası
Aristotel Anaksaqorun ardınca öz fəlsəfəsində Tanrıya Nus (yəni Ağıl) deyirdi.