Nizami adina əDƏBİyyat institutu

Çağdaş Azərbaycan postmodern romanı 
 
 
41 
Əsərdə  yazıçının  xatirələr  vasitəsi  ilə  keçmişə  nüfuz 
etməsinin şahidi oluruq. Bu «Kəpənək modeli. 102» roma-
nında  daha  çox  qəhrəman  düşüncəsində  xatirələrin  bədii 
ifadəsində əksini tapır. Əsərdə qəhrəmanın öz uşaqlığı ilə 
kompüter və internet vasitəsi ilə əlaqə saxladığını müşahi-
də  edirik.  Burada  zaman  məhdudiyyəti  yoxdur.  Keçmişə 
nüfuz etmək üçün əsərdə Əsədin yaddaşına köklənməsi və 
müasirliklə  keçmiş  bir-biri  ilə  əlaqələndirilir.  Özünü  «in-
ternet kəpənəyi» adlandıran Əsəd keçmişin bir parçası ki-
mi Oqtayın müasir həyatına müdaxilə edərək, onun keçmiş 
ilə  bağlı  xatirələrlə  bu  günü  arasında  vasitəçi  kimi  çıxış 
edir:  «Əziz  Tural!  Sən  məndən  on  yaş  böyüksən.  Əgər 
əmin məni çox-çox illər bundan əvvəl öldürməsəydi,  indi 
o  yox,  mən  idim  sənin  əmin.  Mənim  beynim  inkişaf  elə-
yib, onun beynilə birgə, bədənimsə yox. Səbəb də elə bu-
dur ki, mən internetdən bayıra çıxmıram. Mənim səni tap-
dığımı  əminə  xəbər  ver.  Bu  yenilikdən  o  sevinməyəcək. 
Keçmiş  onunladır,  bunu  bilsin.  Hətta  bir  vaxt  olub  ki,  o, 
Əsəd  adından  utanıb.  Belə  adama  ağıllı  demək  mümkün-
mü?  Düz  səkkizcə  il  mən  onun  əkizi  olmuşam.  Sonra 
anam  bizi  bir-birimizə  düşmən  elədi,  daha  doğrusu,  məni 
ondan ayırdı. Və mən indi yalnız quru bir ad kimi varam. 
Unutmağa  kimsə  yox... ha...  ha...  ha...  Bəs Ələkbər? Onu 
unudurlar,  bilərəkdən  yada  salmırlar,  unudurlar.  Ələkbər 
də mənim əmim idi... Heç huşumdan çıxmır... 
Internet kəpənəyi». 
Azərbaycan yazıçısı Anarın «Ağ qoç, qara qoç» (2004) 
antiutopiyasında  hadisələr  üç  zaman  çərçivəsində  inkişaf 
edir. Bu antiutopiyanın fəlsəfi mühakiməsi üç «ideal» cə-
miyyətin kinayəli müqayisə edilməsidir ki, üç əsas ideolo-
giyalar  əsasında  yaradılmışdır:  ənənəvi-islam,  kommunist 

---

S
S
a
a
l
l
i
i
d
d
ə
ə
 
 
Ş
Ş
ə
ə
r
r
i
i
f
f
o
o
v
v
a
a
 
 
 
 
42 
və  burjua.  Vurğulamaq  lazımdır  ki,  postmodern  əsərlərdə 
zamanların  montajı  özünü  qabarıq  göstərmişdir.  «İdeal» 
ictimai  quruluş  formalarının  nöqsanlarını  qabartmaqla, 
Anar  insanda  irrasional başlanğıcın  əhəmiyyətini tarixdən 
kənar  ümuminsan  dəyərləri  ilə  üç  zaman  kəsiyində,  keç-
miş, indiki və gələcək zamanda açıqlayır. 
Postmodern  romanlarda  zamanın  «sıxlaşma»sı  («sıxıl-
ma») ona gətirib çıxarır ki, bədii əsərdə fasiləli nizamlı za-
mandan dövrü prosesə keçidi və ya da zamanın «dondurul-
masına» ehtimal edilir. Məkan «sıxılma»sı real və sürreal 
qarşılıqlı  nüfuz  etməsinin  güclənməsində  özünü  göstərir. 
Məsələn,  Əli  Əkbər  «Amneziya»  romanında  bədii  məkan 
və bədii vaxt sıxlaşdırılmışdır. Bədii məkan Qafqaz ərazisi 
ilə əlaqələndirilir, bədii zaman isə 2010-2011-ci illəri əha-
tə edir. Eyni zamanda, ideal cəmiyyətin bütün mənfi tərəf-
lərinin açılması roman boyu müşahidə olunur. 
Zaman  sıxılmasını  Kamal  Abdullanın  «Yarımçıq  əl-
yazma» roman-antimifində müşahidə etmək  olar.  Roman-
da  vahid  zaman  anlamının  olmaması  bizi  hadisələrə  əbə-
diyyət  nöqtəsindən  baxmağa  sövq  edir.  «Yarımçıq  əlyaz-
ma»da hadisələrin üç zaman axarında inkişafını müşahidə 
edirik. Romanda zamanın sıxılması səbəbindən hadisələrin 
müəllifin  yaşadığı zamanda,  yəni müasir zamanda, Oğuz-
ların  yaşadığı zaman və  şah İsmayıl Xətainin  yaşadığı  və 
onun  ölümündən  sonrakı  zaman  çərçivəsində  istədiyi  şə-
kildə  sərbəst  hərəkət  etməsi  və  oxucunu  fraqmentar 
şəkildə  qısa zaman ərzində bu dövrlərə,  daha doğrusu  bir 
zamandan o biri zamana aparması yazıçının istifadə etdiyi 
bədii  üslubdur.  Zaman  çərçivəsində  zamansızlığı  nəzərə 
çarpdırmaqla sərbəst hərəkət etmələr əsərin ahəngdarlığına 
xələl gətirmir. 

---

Çağdaş Azərbaycan postmodern romanı 
 
 
43 
Postmodern romanda reallığın qeyri-reallıqla çulğalan-
ması xüsusi bir məkan yaradır ki, oxucunu romanın bu bə-
dii məkanına salır. Bu bədii məkanda qəhrəmanlar həyatını 
və daxili aləmini dərhal hiss edir. 
Postmodern yazarlar insan və dünya arasındakı ziddiy-
yətləri simvolik obrazlardan, işarə və eyhamlardan istifadə 
edərək,  əsərin  hüdudlarından  kənarda  olan  məkanın  bədii 
izahını verməyə cəhd edirlər. 
Bütöv  qapalı  dünyanın  yaradılması  fonunda  postmo-
dernistlərin mifoloji və ya simvolik üsullara meyl etmələri 
qanunauyğun olaraq ona gətirib çıxarır ki, dünyanın xaotik 
başlanğıcına  və  mənzərəsinə  işarə  edən  postmodern  ro-
manda antiutopiyaya böyük maraq müşahidə olunur. 
Pərviz  Cəbrayılın  «Yad  dildə»  antiutopiya  romanında 
İçərişəhər  statusuna  görə  seçilmiş  bir  məkandır.  Pərviz 
Cəbrayılın  «Yad  dildə»  əsərində  də  baş  verən  hadisələrin 
İçərişəhərdə təsviri də səbəbsiz deyil. Əsərin qəhrəmanları 
balaca məkanda İnternetə sığınırlar. Onların dünyası sığın-
dıqları bu internetdir. Təbii ki, «Yad dildə» əsəri semiotik 
obrazların istifadəsi kimi diqqəti cəlb edir. 
İlqar Fəhminin postmodernist üslubda qələmə aldığı və 
«teatral roman» adlandırdığı «Akvarium» əsərində hadisə-
lər üç məkanda baş ver. İntihar səhnəsi ilə başlanan «Ak-
varium» əsərinin çıxış nöqtəsi premyeraya qədər ki, zaman 
götürülür.  «Akvarium»  romanı  kompozisiyası  həm  teatr, 
həm akvarium, həm də Sahibin öz ata-baba mülkünün ye-
rində özü üçün tikdirdiyi yaşayış evinə çevirdiyi məkanda 
inkişaf edir. Səhnə, tamaşa, pyes kimi reallığa əks məkan-
larda hadisələrin inkişafı diqqəti cəlb edir. Bədii məkanın 
məhdudluğu  əsəri  pyesə  yaxınlaşdırır.  «Akvarium»da 
İ. Fəhmi «akvarium»a üstün gəlmək üzrə bütün dramatiz-

---