Nizami adina əDƏBİyyat institutu

S
S
a
a
l
l
i
i
d
d
ə
ə
 
 
Ş
Ş
ə
ə
r
r
i
i
f
f
o
o
v
v
a
a
 
 
 
 
8 
diaxron kəsikdə universal xarakter vermək, onun dünyagö-
rüşünün elementlərini keçmişdə aramaq cəhdlərini U. Eko 
istehza ilə «Homerin özünü postmodernist elan etmək» ki-
mi fikirləri ilə razılaşmadığını bildirirdi. «Postmodernizmi 
getdikcə  uzaq  keçmişə,  qədim  zamanlara  itələyirlər.  İlk 
əvvəl bu termin  yalnız XX əsrin ikinci  yarısının  yazar və 
sənətkarlarına şamil olunurdu, getdikcə XX əsrin əvvəllə-
rinə,  sonra  daha  da  dərinə  getdi;  dayanacaq  nöqtə  görün-
mür  və  tezliklə  postmodernizm  kateqoriyası  Homeri  də 
özünə  hopduracaq» 
3
.  Bu  postmodernist  ideoloqların  keç-
mişlə bağlı irəli sürdükləri konsepsiyalar postmodernizmin 
ictimai,  mədəni,  fəlsəfi-estetik  hadisələr  kimi  boş  yerə 
əmələ  gəlməsinin  qeyri-mümkünlüyü  və  ondan  əvvəlki, 
bəzən də özünə xas olmayan yad hadisələrin içərisində for-
malaşması  ilə  əsaslanır.  Lakin  postmodernistlərdə  keçmi-
şin bərpası mümkün olmaması səbəbindən, sitat ona müra-
ciətin əsas formasına çevrilmişdir. U. Ekonun fikrincə bü-
tün sözlər artıq deyilib, bu səbəbdən də, postmodernist mə-
dəniyyətdə hər bir söz (hətta hərf) sitatdır. 
Postmodernizm  yeni  aksioloji  yanaşma  ilə  səciyyələ-
nir. Postmodernizmə görə «Mən» fenomeni tarixin müəy-
yən mərhələsində meydana çıxdığından keçici xarakter da-
şımışdır. M. Fuko «Les Mots et les choses. Une archéolo-
gie des sciences humaines» əsərində əsr yarım bundan əv-
vəl başlanmış dövr daxilində insanın ciddi transformasiya 
olmasını qeyd edir. Mişel Fuko bunu biliklərin məqsədlə-
rinin dəyişməsinin nəticəsi kimi qiymətləndirir. Onun fik-
rincə,  bu  məqsədlər  meydana  gəldiyi  kimi  yoxa  çıxsa, 
                                                 
3
Eco U.  Postscript  to  the  Name  of  the  Rose.  NY.:  Harcourt,  1985, 
91 p. P. 75. 

---

Çağdaş Azərbaycan postmodern romanı 
 
 
9 
XVII  əsrin  sonlarında  klassik  düşüncə  tərzinin  dağılıb 
məhv olduğu kimi, «Mən»i ön plana çəkən məqsədlər kimi 
insan da yox ediləcək. 
Postmodernistlər  varlığı  müxtəlif  fraqmentlərdən  iba-
rət  olmasına  əsaslanırlar.  Məfhumların  yanlış  olması  və 
onların dekonstruksiyaya uğraması,  yəni reallığın dağıdıl-
ması  və  eyni  yolla  yenisini  qurmaq  prinsipi  üzərində  da-
yanmış Jak Derrida tərəfindən irəli sürülmüş dekonstruksi-
ya  («destruksiya»  (dağıtma,  sökmə)  və  «konstruksiya» 
(quraşdırma,  tikmə))  anlayışlarına  xüsusi  yer  verilir.  Jak 
Derrida  məfhumların  yanlış  olmasını  və  onların  dekon-
struksiyaya uğraması, yəni reallığı dağıtmaq və eyni yolla 
yenisini  qurmaq  prinsipi  üzərində  dayanmışdır.  Loqosen-
trizmi  əsas  götürən  «dünya-mətndir»  və  «mətn-reallığın 
yeganə  mümkün  modelidir»  prinsipinə  söykənən  J. Derri-
da  dil  və  danışığa  önəm  verməyərək,  əsas  mətni  qəbul 
edir.  Dildəki  simvolların  yazıda  həkk  olunub  qalması  və 
dilin  və  danışığın  yazıdan,  yəni  mətndən  asılı  olmasını 
əsas gətirərək, onların törəmə olmasını iddia edir. Dekon-
struksiyanın üsullarını həmçinin R. Bart da işləyib hazırla-
mışdır. Dekonstruksiya elementlərin xaotik (nizamsız)  yı-
ğınını təmsil edən varlığın bədii inikasını əks etdirən alət-
dir. Postmodernizm dünyanı səbəb-nəticə bağlarının qırıl-
dığı bir xaos kimi dəyərləndirir. Şüur isə həmin situasiya-
da  xaosu  anlamaq  vasitəsinə  çevrilir.  Kosmos  və  xaos  və 
«qızıl  orta»  kimi  universaliyalar  arasında  balans  edərək 
kompromisdə dayanırlar. Göstərilən iki başlanğıcın məna-
sız birləşməsi kimi «xaosmos» termini əmələ gəlmişdir. 
«Fraqmentləşdirilmiş» varlıq ideyası əsasında postmo-
dernizm  yeni  gnosoloji  prinsiplər  irəli  sürür.  Postmoder-
nizmin daxildəki həqiqəti anlaya bilməmək, bütünlük anla-

---

S
S
a
a
l
l
i
i
d
d
ə
ə
 
 
Ş
Ş
ə
ə
r
r
i
i
f
f
o
o
v
v
a
a
 
 
 
 
10 
yışının yanlış olması, hər şeyin keçici olması, dünən doğru 
olanın bu gün səhv olması, bu gün doğru olanın isə sabah 
yanlış olacağı, bu səbəbdən insanın həqiqətə çata bilməyə-
cəyi, cəmiyyətdəki dəyərlərin tarixə çevrilməsi kimi iddia-
larına diqqət yetirmək lazımdır. 
Postmodernizmə xas görüşlər və prinsiplər ilk növbədə 
postmodern  mədəniyyət,  o  cümlədən  postmodern  ədəbiy-
yatda öz əksini tapmışdır. İ. Hassan postmodern əsərin əla-
mətlərini sistemləşdirib. Onlar arasında qeyri-müəyyənlik, 
səhv buraxmaların kultu, fraqmentarlıq və montaj prinsipi, 
dekanonizasiya, psixoloji və simvolik səthilik, mimesisdən 
imtina, müsbət ironiya, üslub sinkretizmi, teatrallıq, ünsiy-
yət  vasitələrinə  sahib  olmaq,  məqsəd  –  oyun,  parçalama, 
metafora  əvəzinə  metonimiya  (assosiativ  əlaqələr  zənciri-
nin qurulması) və s. qeyd etmişdir. Sadalanan əlamətlər bi-
lavasitə  postmodernizm  dünyagörüşünə  xas  olan  özəllik-
lərdən  irəli  gəlir.  Məsələn,  zamanın,  məkanın,  tarixin  və 
inkişafın  fraqmentar  və  spiral  xarakter  daşıdığı,  «Mən»in 
çoxölçülüyü,  ictimai  dəyərlərin  dəyişkən  və  nisbi  olması, 
insanın varlığın və həqiqətin sonadək öyrənməyə qadir ola 
bilmədiyi və s. 
Məsələn,  qeyri-müəyyənlik,  səhv  buraxmaların  kultu, 
fraqmentarlıq və montaj prinsipi, bədii zamanın və məka-
nın  fraqmentarlığı  Culian  Barnsın  «Floberin  tutuquşusu» 
(Flaubert
'
s  Parrot,  1984)  romanında  öz  əksini  tapmışdır. 
Romanda Cefri Braytveytin Floberlə münasibətləri barədə 
xəyali söhbətlərindən ibarət olan və Braytveytin cins tutu-
quşu  tapmaq  üçün  apardığı  axtarışlar  barədə  hekayətlər 
maraqlı  və  yığcamdır.  Romanda  Floberin  həyatından  və 
Floberin öz  dilindən  bioqrafik və  tənqidi hadisələr  bir at-

---