Nizami adına ƏDƏBİyyat institutu

giyaya  daha  çox  uymuş-uyarılmış,  ideoloji  sxemlərə  daha  müvafiq 
gəlmiş. Poetika dərin olduqca onu uyarmaq da çətin olur... 
Mir Cəlalın roman yaradıcılığının başında XX əsr həqiqətlərinin 
(məhz inqilabi həqiqətlərin) qəfil silkələdiyi “dirilən adam” – saf, sa-
dəzəmir olduğu qədər də avam-məzəli-aciz “balaca adam” durur (Qə-
dir – yumorla obraza lüğəvi “qadir” anlamını da vermək olar, “tale-qə-
dər daşıyıcısı” yozumunu da!), son ucunda – son dərəcə narahat, gər-
gin,  nikbin  olduğu  qədər  də  ciddi-qayğılı  yazıçı  obrazı  (“Yaşıd-
lar”dakı  Kərimzadəni  yada salaq: “Onun şirin,  məzmunlu romanları” 
var...”  (1,  86).  Bəs  bu  iki  sanki  bir-birindən  uzaq  qütbü  (istər  məsa-
fəcə, istərsə də mahiyyətcə) özündə qapsayan, birləşdirən “qədər ölçü-
sü”,  yaradıcılıq  mizanı  hansıdır?  Ədib  haqqında  xatirə  söyləyən  hər 
kəs  xarakterində  iki  cəhətin  –  mülayim  ciddiyyətlə  dərin  yumorun 
üzvi birliyindən heyranlıqla danışır. Mir Cəlal yumorumu?! “O, məzə 
və yumoru çox sevirdi. Bu təbiəti onun əsərlərində də hiss olunurdu” 
(Qılman İlkin) (2, 15). 
Gülüş  mədəniyyəti  –  bəşər  həyatı  və  düşüncəsinin  ən  sağlam, 
M.Baxtinə  görə:  “heç  bir  dövrdə  aşınmamış,  ölü  rəsmiyyətə  uğrama-
mış,  rəsmi  yalana  uymamış”  sahəsidir  (3,  385).  “Mir  Cəlalın  gülü-
şün”dən danışarkən, biz də ümumən gülüş  mədəniyyətinə isnad edir, 
“yumor” deyəndə gülüşün Mir Cəlala xas ən yaxın təyinini nəzərdə tu-
turuq.  Belə  ki,  yenə  M.Baxtinə  görə:  “Ədəbiyyata  xalq  yaşayışı  və 
şüurundan  gələn,  nəsrdə  dolayısılıq,  necə  deyərlər,  prozaik  məcaz 
(poetik  məcazdan  tam  fərqli)  ifadə  edən  gülüşün  adekvat  terminolo-
jisini tapmaq da bir müşküldür (“parodiya”, “zarafat”, “yumor”, “iro-
niya”, “qrotesk”, “şarj”, “komiklik” və s. onun növ və çalarlarının yal-
nız  məhdud  ifadəsidir).  Axı  bu  halda  söhbət  ümumən  insanın  özgə 
cür,  dolayısı  varlığından  (ob  inoskazatelnom  bıtii)  gedir,  dünyagörüş 
də  daxil  olmaqla...”  (3,  315,  habelə  385)  Mir  Cəlal  üçün  də  yumor 
beləcə, həyat tərzi, dünyabaxış mənziləsində, qiymətlidir; dolayısı (və 
dolayası!) gülüşün bütün növbənövlüyü ilə. 
Yazıçının ən ciddi, birbaşa “inqilabi roman” janrında olan “Bir 
gəncin manifesti”ndən ceyran əhvalatını yada salaq. Başdan-başa xalq 
yumoru  zəminində  işlənmişdir,  amma  eyni  zamanda  gülüşün  digər 
növləri – çalarlarının da burada payı var. Azərbaycanlı balası Baharın 
Azərbaycan  təbiətinin  bir  parçası  (simvolu)  olan  ceyranına  Azərbay-
canda  meydan  sürən  “Vağzal  ingilisi”nin  gözü  düşmüşdür.  Azər-
baycan anası Sona əvvəlcə buna birbaşa, ciddi müqavimət göstərməyə 
cəhd  edir  (“Mən  Sona  deyiləm  əgər  bu  ceyrana  ingilis  əli  dəyə!”); 
sosial  zor  qarşısında  aciz  qalıb  kələyə  əl  atır.  Guya  ceyranı  bəzəyib, 

---

“Vağzal  ingilisi”nin  ad  gününə  özü  hədiyyə  aparacaqmış  ki,  Bahar 
üçün “peşkəş” qoparsın. Əvəzində ceyranı yolda arabadan qaçırır; və 
əsl şəbədə bundan sonra başlayır. Ceyranın tutulması səhnəsi mərəkə 
qoparır; xalq hiyləsilə “Vağzal ingilisi” azdırılır, qoduğu ceyran bilib 
əzizləyir... 
Əlbəttə,  burada  bir  qrotesk-mübaliğə  də  var;  iştahı  başından 
aşan  ingilis  müstəmləkəçiliyinə  ironiya  (“Yaxşı  bilirdi  ki,  mister  bu 
nahiyədə ingilislərin tikməsidir... O, uzaq yerlərdən – ölkələr, dənizlər 
basa-basa  buraya  xeyrə  gəlməmişdir.  Bizi  də  Hindistan  kökünə  sal-
maq, var-yoxdan çıxarmaq, aldatmaq, tora salmaq üçün gəlmişdir...”) 
və qarşısında səcdəyə gedənlərə qarşı sarkazm da var (“Əbəs deyil ki, 
misterin  atı,  faytonu  yola  çıxanda  bəylər  qurban  gətirir,  ayağından 
öpür,  övliya  kimi  səcdə  edirlər...”).  Və  ümumən  səhnəyə  nə  qədər 
surət  cəlb  olunmuşsa  (yüzbaşı  Yassar  Lətif,  yasavul,  arabaçı  Fətiş-
oğlu, mister, misterin şoferi, misteri azdıran Mövlam kişi və tamaşaya 
duranlar...),  o  qədər  də  “səs”  və  gülüşün  çalarları  (rişxənd,  lağlağı, 
dolama, şarj, şaqqanaq...) var; başlıcası, xalq nöqteyi-nəzərində durub, 
hər cür yad, yabançı nəzərləri rəddetmə, inkar var.  
Yaxud məşhur “İtə ataram, yada satmaram” səhnəsi. Zamanın acı 
ironiyası  ilə  süslənmiş  əhvalat:  Sona  öz  əli ilə  toxuduğu,  iyirmi  ildir 
oğlunun  toy  gününə  saxladığı  “Yusif-Züleyxa”  xalçasını  cənab  ingi-
lisin şıltağına qurban verməyə möhtacdır (“Tacir onun dediyini qadına 
tərcümə  etdi:  –  Görürsən?  Düzü  elədir.  Hara  getsə,  deyir,  onu  mən 
alacağam”).  Müxtəlif  nəzərlərin  cəmləşdiyi  əsl  tamaşa  alınır  (“–  Ne-
çəyə desə,  alacaqlar”; “– Pulla demək lazımdı,  çünki  ingilis  hər şeyi 
pulla alır...”;  “– Verin, verin aparsın, fahişələrə fərş eləsin! Qoy onu 
toxuyanlar quru  yerdə  qalsın. Ay bədbəxt,  qafil müsəlman!”); kindən 
kinayəyə,  lağdan  lağlağıya,  təbəssümdən  qəhqəhəyə  qədər  hər  növ 
yanaşma  var  burada.  Ən  yumorik  vəziyyətdə  ağasının  yanında  “Ay 
alan, məmləkəti-Rey satıram” timsalında olan tacirdir (“Tacir əl-ayağa 
düşüb  yalvarış  vəziyyəti  aldıqca  Sonanın  dizinə  qüvvət,  iradəsinə 
möhkəmlik gəlir, səsi qətiləşirdi... – İngilis almır, ay bacı, görürsən ki, 
mən alıram. Öz müsəlman qardaşın. Əli şiəsi!”). Sona addımını məhz 
belə  bir  “inqilabi”  (roman)  situasiyada  atır  və  şaqraq  xalq  mövqeyi 
qalib gəlir (“Yüzlərlə vətəndaşın sevincli, alqışlı baxışları, o namuslu 
qızı və qeyrətli ananı yola salırdı: 
– Halal olsun! 
– Halal olsun belə qadına! 
O nə dayanır, nə dinir, nə geri baxırdı. Qəlbində qaynayan vətən 
təbəssümü  və  analıq  qüruru  ilə  başını  uca  tutub  gedirdi”  –  əsərdən 

---