Nizami muradoğlu söZÜn məMMƏd araz

KAYNAKÇA
1.Araz Memmed Seçilmiş eserleri. Bakı: “Şerg-Gerb” Neşriyyatı. 2010. 656 s.

2.Ordubad Bölgesinden Derlenmiş Deyimler (Örnekler kendi arşivimizdendir).

3.Nehcül-Belağe. Bakı. 2006. 350 s.

4.Atalar Sözü. Toplayanı Hüseyinzade, E., Tertib edeni Gasımzade, H. Bakı: “Yazıçı” Neşriyyatı. 1986. 690 s.

Memmed Araz Şiirinde İktisadi İlişkilerin Folklor

Kaynaklarına Yeni Bakış

Özet
İktisadi ilişkiler her zaman folklorda önemli konu­lar­dan biri olmuştur.

Memmed Araz da hem folklor örneklerinden aldığı bil­­giler, hem de günlük hayatımızda rastlaştığı pazar ilişki­lileri ile ilgili görüşlerini şiire getirdi. Şairin maksadı iman, insaf, vicdan formüllerini tebliğ etmek, sosial adaletsizliğe karşı barışmaz olduğunu göstermekti. Makalede şairin bu konuda yazılmış şiirlerinden bahsediliyor.

Anahtar kelimeler: Memmed Araz, pazar, dünya, hak, halk.
New Look to Folklore Source of The Economical attitudes Relations in Poetry of Memmed Araz

Summary

Always economical attitudes are one of the important subjects in folklore.

Memmed Araz brought the thoughts of connected with knowledge which he got from folklore examples and atti­tudes of daily market to the poetry. Purpose of the poet was to propagate the formulae of faith, conscience, irreconcilable to show being against the social unjustness. In the article is spoken about poems written in this theme of the poet.

Key words: Memmed Araz, market, world, right, people.

GÜRCÜSTAN RESPUBLİKASI,

TBİLİSİ DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Qafqaz xalqlarının folkloru və linqvokulturologiyası Beynəlxalq simpozyumu, Materiallar, Tbilisi, 2012, s.124-126
Nizami MURADOĞLU
MƏMMƏD ARAZ POEZIYASINDA

İLYA ÇAVŞAVEDZE OBRAZI
Qafqaz dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindəndir. Ta­ri­xən burada yaşayan xalqlar, xüsusilə də gürcü və Azər­baycan xalqlarının arasında dostluq, qardaşlıq, qonşuluq mü­na­sibətləri dərin mənəvi, psixoloji köklərə malikdir. XVIII əsrin sonları, XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq qədim Tif­lis şəhərinin Qafqazın mədəniyyət mərkəzinə çevrilməsi bu münasibətlərin daha da yüksəlməsinə səbəb olmuş, burada elmin, təhsilin çiçəklənməsi dövrü başlamışdır. Azərbay­ca­nın Mirzə Fətəli Axundov, Mirzə Şəfi Vazeh kimi ziya­lı­larının toplaşdığı şəhərdə xalqlar arasında dostluq müna­si­bətləri həm də fikir, əqidə, məfkurə birliyinə yol açırdı.

Bu zaman gürcü xalqının böyük mütəfəkkiri İlya Çav­ça­vadzenin Tiflis mühitindəki ictimai-siyasi və ədəbi fəaliy­yəti qabarıq şəkildə meydana çıxır. İlya Çavçavadze azər­bay­canlı ziyalıları çox sevir, onlarla dostluq edir, Azərbay­can türklərinin haqq işini müdafiə edirdi. Bu dostluq qarşı­lıq­­lı idi. Azərbaycan türklərində sədaqət və etibar, mərdlik və igidlik görən İlya Çavçavadze özü də dostluqda sədaqətli və etibarlı bir şəxs idi.

İlya Qriqoriyeviç Çavçavadze 1837-ci ildə knyaz ailəsində anadan olmuşdur.

Onun, demək olar ki, bütün həyatı Azərbaycan türkləri ilə təmasda keçmişdir. Uşaqlığından azərbaycanlılar ilə bir yerdə oynayan, böyüyən İlya, həmçinin azərbaycanlı nənə­lər­dən və babalardan eşitdiyi nağıl, əfsanə, atalar sözləri və mə­səllərin şirinliyinə valeh olmuş, həmin foklor nümu­nə­lə­rini hafizəsinə həkk etmişdir.

Çavçavadze inqilabi-demokratik gürcü ədəbiyyatının başçılarından idi. Onun redaktor olduğu “İveriya” qəze­tin­də o vaxtkı Azərbaycanın ictimai-siyasi vəziyyətinə, ədə­biy­yat və incəsənətinə dair yazılar, Mirzə Şəfi Vazehin şeirlə­rin­dən tərcümələr dərc olunmuş, çoxlu Azərbaycan atalar sö­zü və folklor nümunələri verilmişdir. Çavçavadze azərbay­can­lılar haqqında yüksək fikirlər söyləmiş, onların açıq ürək­li, hörmətcil, təmkinli və təvazökar, müdrik və hünərli ol­duq­larını, xüsusilə qeyd etmişdir (1,295).

İlya Çavçavadze Qafqaz xalqlarının dostluğuna önəm verməklə yanaşı, həm də burada baş verən ictimai-siyasi hadisələrə də biganə qalmamış, azad, demokratik bir Qafqaz mühitinin yaranması üçün çalışmışdır. Şairin yaşadığı za­man və mühit ictimai-siyasi vəziyyətin gərginliyinə görə se­çilən bir dövrə təsadüf edirdi. Rusiyada baş verən 1905-ci il in­qilabı həm Rusiyanın özündə, həm də çar Rusiyasının nə­zarətində olan bölgələrdə, xüsusilə də Qafqazda müxtəlif hərc-mərcliklərin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdu. Belə xaotik vəziyyətdən istifadə edən erməni daşnakları bütün Qaf­qazda özlərinə mövqe qazanmaq, olmayan erməni döv­lə­ti yaratmaq istəyir, “Böyük Ermənistan” xülyaları ilə yaşa­yır, bu yolda ən çirkin vasitələrə əl atırdılar. İstər Gürcüs­ta­nın Cavaxetiya və digər bölgələrində, istərsə də Azərbayca­nın müxtəlif yer­lə­rində xalqlar arasında münaqişə yaradır, bu ədavəti qızış­dı­raraq müharibə səviyyəsinə gətirirdilər. Təsa­dü­fü deyildir ki, 1905-1906-cı illərdə Azərbaycanın er­mə­ni­lər yaşayan ərazi­lə­rinin hamısında bu münaqişə məhz er­mə­ni­lər tərəfindən orta­ya atılaraq qanlı faciələrə səbəb olmuş­dur. Şovinist “Daş­nakstyun” partiyasının rəhbərliyi və bila­va­sitə köməyi ilə yaradılmış erməni qvardiyaları Azərbaycan türklərinin ya­şadıqları ərazilərdə görünməmiş vəhşiliklər tö­rə­dir, qadın, uşaq və yaşlı insanlara qarşı misli görünməmiş işgəncələr ve­rərək, bütöv yaşayış məntəqələrini yandırıb kül edirdilər.

Belə bir ədalətsiz münaqişələrin baş vermə səbəbləri ermənilər və onların yadelli tərəfdarları tərəfindən törədil­mə­sinə baxmayaraq, şərəfsizliyi ilə seçilən bəzi erməni alimləri və yazarları da öz vicdanlarını tərəziyə qoyaraq Qafqaz xalq­la­rının, xüsusən də Azərbaycan türklərinin ünvanına olmazın böhtan və şaiyələr yazıb çap etdirirdilər.

Azərbaycanlılarda belə bir atalar sözü var: “Yalan ayaq tutar, amma yeriməz”(2,388). Ancaq buna məhəl qoymayan ermənilər, görünür, öz yadelli tərəfdarlarına o qədər arxayın idilər ki, erməni yalanını yeritmək istəyirdilər. Məhz belə bir zamanda mətbuatda yalan, saxta və qərəzli yazıları ilə Qaf­qazın ağıllı ziyalılarını təngə gətirən erməni fitnə-fə­sad­ları, cürbəcür erməni oyunları Gürcüstanın dahi şairi İlya Çav­ça­vad­zeni də narahat edirdi. Ona görə də mütəfəkkir şair za­man-zaman baş verən erməni saxtakarlığı və yalanlarına qar­­şı çıxmış, tarixi həqiqətləri olduğu kimi göstərmişdi. Çavçavadze yazırdı: “Göründüyü kimi, erməni alimlərinin tarixi başqadır, həqiqi və əsil tarix isə bambaşqa” (3,67).

İlya Çavçavadzenin doğru-dürüst hərəkətləri ona düş­mən münasibəti bəsləyənləri narahat edirdi. İstər o vaxtkı çar üsul-idarəsinin muzdlu nökərləri, istərsə də erməni mil­lət­çiləri onu aradan götürmək üçün gecə-gündüz plan qu­rurdular. Nəhayət, 1907-ci ildə İlya Çavçavadze Tiflisdən Sa­qu­ramoya gedərkən yolda muzdlu qatillər tərəfindən xain­cə­sinə güllələndi. Heç şübhəsiz ki, İlya Çavçavadzeyə atılan düş­mən gülləsinin arxasında da erməni daşnakları dayanırdı. Dahi və mütəfəkkir şairin ölümü qardaş gürcü xalqı kimi Azərbaycanın bütün ictimaiyyətini sarsıtmışdı. Gürcüstan ki­mi Azərbaycan da sanki öz böyük oğlunu, dostunu və qar­da­şını itirmişdi. Təsadüfü deyildir ki, elə o vaxt azərbaycanlı şair Abdulla Sur Çavçavadzenin ölümü ilə əlaqədar dərin məz­munlu bir şeir yazdı və bu şeiri ilə bütün azərbay­can­lıların kədərini ifadə etməyə çalışdı.

Azərbaycanın xalq şairi Məmməd Araz 1972-ci ildə Tiflisdə İlya Çavçavadzenin ev muzeyini ziyarət etmişdi. Əv­vəllər İlya Çavçavadzenin yaradıcılığını dərindən öyrənən Məmməd Arazın qəlbində bu böyük şəxsiyyətə qarşı pərəstiş və hörmət hissi yaranmışdı. Ev muzeydə isə onu təəc­cüb­ləndirən qəribə bir hal ilə rastlaşır. Məlum olur ki, şairə atılıb onun ölümünə səbəb olmuş qatil güllə ev-muzeyin eks­po­nat­ları içərisində qorunub saxlanılır. Bu hadisə Məmməd Ara­zın ürəyini titrədir və bu təəssüratdan doğan “Şöhrətə atı­lan güllə” adlı şerini yazır. İlya Çavçavadzeni öldürən düş­mən gülləsinin muzeydə saxlanılması şairi təsirləndirmişdi. Şair bu gülləni “düşmən” adlandırır və “düşmənin” İlya Çav­çavadzenin sinəsində evinə qonaq kimi gəlişini isə bədii ifa­də vasitələri ilə təsvir etməyə çalışır. Belə ki, Məmməd Araz İlyanın sinəsindən axan qanı bir püskürən vulkanın alo­vuna, özünü isə qırmızı yarpaqlar gətirmiş ağaca bənzədir. O da məlumdur ki, Azərbaycan mifologiyasında ağac kultu xüsusi yer tutur. Ağac müqəddəsdir, ağac həm də həyatın rəmzi kimi simvollaşmışdır. İlya Çavçavadze də yaratdığı əsər­ləri ilə qollu-budaqlı bir ağaca bənzəyir. Adətən deyirlər ki, ağac quruyub, yaxud kəsilib sıradan çıxsa da, o məhv ol­mur, köklərindən rişə verib yenidən pöhrələnir, əbədiliyini da­vam etdirir. İlya Çavçavadze bu anlamda da ağaca ox­şa­yır. Na­mərd gülləsi onun fiziki ömrünə son qoysa da, onun mə­nəvi ömrü yaratdığı əsərlərində davam edir. Bu ona bən­zəyir ki, bir namərd əlinə düşən fürsətdən anında istifadə edə­­rək mər­di yaralayır. Mərd isə yaralanmağına baxmayaraq namərdə qalib gəlir, amma onu bağışlayır. Məhz İlya Çav­çavadzenin sinəsində evinə gələn güllə də mərdin bağışladığı namərd kimidir:

Qırmızı püskürüb vulkan sinəsi,

Ağaclar qırmızı yarpaq gətirib.

O gün düşmənini al-qan sinəsi

Özüylə evinə qonaq gətirib (4,298).

Daha sonra şair gürcü xalqının böyük oğlu İlya Çav­ça­vadzenin ilhamı ilə ona qarşı olan xəyanətin eyni mənzildə qərar tutmasını mənalandırmağa çalışmışdır. Şair təəc­cüb­lə­nir ki, bu qədər qonaqpərvərliyin və mehribançılığın qarşı­sın­da güllə niyə xəcalət çəkib ərimir. Əslində isə “şöhrətə atılan güllə” özü şöhrətli bir insanı həlak etməsinə baxma­yaraq sözün müstəqim mənasında “şöhrətlənibdi”:

Uyuyur bir evdə ilham, xəyanət,

Şair ayrı deyil öz millətindən.

Şöhrətin yanında dustaq-xəyanət

Necə də ərimir xəcalətindən (4,298).

Elə bil o güllə şairə tanış gəlir. Fikirləşir ki, bəlkə bu güllə Nəsimini dabanından soyan cəlladın bıçağından qopan qəlpədir? Bəlkə Dantesin atdığı güllədir? Yoxsa, rus de­mok­rat şairi Lermontova atılan güllələrdəndir, yayınıb İl­yaya dəyibdir:

O mənə çox tanış göründü, dayan!

Neçə yüz illərin gülləsidir o.

Bəlkə Nəsimini dabandan soyan

Cəllad bıçağının qəlpəsidir o.

Bəlkə də yayınıb yönəlib bura

Dantes gülləsinin təpdiklərindən.

Qafqazda sağ qalan Lermontovlara

Tuşlanan tüfəngin tətiklərindən (4,299).

Şair min illik xəyanət yolunu tutmuş gülləyə baxıb xə­yala gedir. Nədir bu güllə? Bir xurma dənəsi boyda olan bu güllənin hansı sifətləri var? Bəla burasındadır ki, hətta bəzən bu güllə bir böyük elatın qurduğu, yaratdığı min illik adət-ənənələrin də qoynuna girə bilir:

Baxıram, bir xurma dənəsi boyda

Bir güllə nə dondan nə dona girir.

Bəzən bir elatın qurduğu toyda

Min illik adətin qoynuna girir (4,299).

Bir qədər dünyaya açıq gözlə baxıb hadisələrə real ya­naşsaq, güllənin heç bir təqsiri yoxdur. Güllə bir dəmir par­çasıdır, əgər ondan iynə düzəltsəydilər, o da xeyirxah bir mis­siyaya xidmət etmiş olardı. Bu güllə isə xəyanətin, na­mərd­liyin, şərəfsizliyin düzəltdiyi və atdığı güllədir. Bu gül­lənin və bu gülləni yönləndirənlərin namərdliyini duyan Məm­­məd Araz Gürcüstanlı şair dostuna deyir ki, bir az bu güllədən aralı dur, onun hər dəqiqə yenidən açılmaq imkanı var:

Sürünür şöhrətin quyruğunda o,

Keçib divar olur, yeri gələndə.

Bir az aralı dur, aralı, qatso,

Qurğuşun göyərir şair görəndə (4,299).

Məmməd Arazın “Şöhrətə atılan güllə” şeiri xalqlar dost­luğunu tərənnüm edən, qardaş gürcü xalqının böyük oğ­lu, görkəmli ictimai-siyasi xadimi, şairi İlya Çavça­vad­zenin hər bir azərbaycanlının qəlbində mənəvi heykəlini ya­ra­dan bədii əsərdir. Bu əsər Məmməd Araz yaradıcılığında əhə­miyyətli yer tutur, mövzusuna görə çox aktual və bədii cə­hət­dən mükəmməldir. Şeir oxunaqlıdır, insanı düşündürən fəl­səfi məzmuna malikdir, xalq yaradıcılığı və xalq mifo­logiyası incilərindən bəhrələnərək yazılmışdır.
Xülasə
Məmməd Arazın “Şöhrətə atılan güllə” şeiri gürcü xal­qının böyük oğlu, ictimai-siyasi xadim, şair-mütəfəkkir İlya Çav­çavadzeyə həsr edilmişdir. Şeirin əsas qayəsi xalqlar dostluğunu tərənnüm etməkdir. Məqalədə şeir təhlil edilmiş, gürcü və azərbaycanlıların arasında olan qarşılıqlı dostluq və qonşuluq münasibətlərindən söhbət açılmışdır.

Açar sözlər: Məmməd Araz, İlya Çavçavadze, gürcü, azərbaycanlı, dost, güllə.
Р е з ю м е
Стихотворение Мамед Араза «Выстрел в славу» посвящен великому сыну грузинского народа, общест­вен­но-политическому деятелю, поэту Илье Чавчавадзе. Основная мысль стихотворения воспевание дружбы наро­дов. В статье анализируется стихотворение и гово­рит­ся о взаим­ной дружбе двух народов – грузин и азер­байд­жанцев.

Ключевые слова: Мамед Араз, Илья Чав­ча­вад­зе, грузин, азербайджанец, друг.
Summary
The poem Memmed Araz "Shot in the glory" is dedi­ca­ted to the great son of the Georgian people, the socio-poli­ti­cal activist, poet Ilya Chavchavadze. The main idea of ​​the poem on friendship of peoples. The paper analyzes the poem and refers to the mutual friendship between two peoples - Georgians and Azerbaijanis.

Key words: Memmed Araz, Ilia Chavchavadze, Geor­gian, Azerbaijani, a friend.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, X c. Bakı: ASE-nin baş redaksiyası, 1987

2.Atalar sözü/toplayanı; Ə.Hüseynzadə, tərtib edəni; H.Qasımzadə. Bakı: Yazıçı,1985

3.İlya Çavçavadze. Armyanskie uçenie i vopiyuşie kamni. Tiflis, 1902

4.Məmməd Araz. Seçilmiş əsərləri, Bakı: Şərq-Qərb, 2010

KKTC GAZI-MAGUSA Kenti

DOĞU AKDENIZ ÜNİVERSİTESİ

03 Aralık 2011

Nizami MURADOĞLU
MEMMED ARAZ ŞİİRLERİNDE MASAL MOTİFLERİ

Azerbaycan yazılı edebiyatında Türk masalının etkisi XII. yüzyıl şairi Nizami Gencevi`nin “Leyla ile Mecnun” ese­­riyle başlamıştır. Doğuda çok yayılmış Leyla ile Mec­nun`un aşk hikayesini nazma, şiire aktararak Nizami Gen­cevi döneminin en güzel aşk destanını ortaya koymuştur. Ken­disinden sonra gelen bir çok yazar ve şairler bu konuda yüzlerle eserler yazmışlar. Bunlar içinde en önemlileri M. Fuzuli`nin “Leyla ve Mecnun” ve Mesihi`nin “Varga ve Gül­şah” eserleridir. Daha sonra XX. yüzyılın ilk başlarında ya­zılı edebiyatta masal, esatir ve destanlardan gelen konu­ların kullanılması yaygın hal alır. N.Nerimanov`un “Baha­dır ve Sona”, H.Cavid`in “Şeyh Sinan”, S.Vurgun`un “Fer­had ve Şirin”, E.Efendiyev`in “Mahmud ve Meryem” eser­leri halk edebiyatının etkisi ile yazılmış mükemmel sanat örnekleridir.

Seleflerinin yoluyla giderek XX. asr Azerbaycan şiiri­nin büyük şahsiyetlerinden biri olan halk şairi Memmed Araz da masal ve efsaneleri kullanarak bir çok şiir ve man­zum hikaye yazmıştır. Böyle şiirlerden biri “Yedi Pınar” efsanesidir.

Memmed Araz çok hümanist bir şair idi. Dinlediği her masal, efsane, latife, sohbet onu içten rahatsız ediyor, düşün­ce­lerine hakim kesiliyor ve bu olayları içinden geçirerek ken­di münasebet ve görüşlerini ortaya koyuyordu. “Yedi Pı­nar Efsanesi”ni de duyduğu zaman yazar ilk önce onu kal­bi­nin süzgecinden geçirerek kendi derdi yaptıktan sonra kale­me almıştır:

Bu dediyin efsaneni,

Düşündükce, yazdıkca men,

Ele bil ki, yeddi bulak,

Süzülürdü üreyimden.(1,39)

Efsanede anlatıldığına göre; eski zamanlarda bir çoba­nın yedi güzel kızı varmış. Kızlar çevredeki yaylalarda, dağ­da gezip dolaşır, gül-çiçek toplayıp demet yapardılar. Her birinin kendi istediği vardı. Bir sabah yine kızlar dağdan yedi çiçek topladılar. Bunu bilen Şahmar Bey eline geçen bu fırsatı değerlendirmeğe çalıştı; kızlara haber vererek, bugün toplanan çiçeklerin yeniden kendi yerlerinde yeşermeleri ge­rek­tiği talimatını verdi. Aksi takdirde, kızlar onun huzuruna varıp onun olmalıydılar, yoksa dar ağacından asılacaktılar. Kızlar bu ağır hükmü duyduktan sonra çok ağladılar. Top­lanan çiçekleri yeniden yeşertmek imkansız olduğu için yedi güzel, bakire kızın kendilerini dağdan aşağı atmaktan başka yolları kalmadı. Şahmar Bey gibi zalim birinin karşısında bo­yun eğmek, namuslarını kirletmekten ölüm daha iyi idi. Mert, cesaretli, şerefli yedi kızın intihar ettikleri dağın ete­ğinde yedi bulak çağlamaya başladı. Rivayete göre, bu bulaklar yedi kızın göz yaşından oluşmuştur.

Mehseti İsmayıl “Nahçivan Efsaneleri” kitabında “Ye­di Bulak” efsanesi ile ilgili şöyle bilgi vermektedir: “Ef­sa­nenin ideya mazmununda kızlar kendi namuslarını koru­mak için tanrıya yalvararak yüksek dağa sığınmakla yardım dile­diler, zalim düşmandan korunmak için kendilerini dağ­dan aşağı atmaktan başka yolları kalmadı. Burada ger­çek­leşen ölümler yok olmak değil, daha çok dönüşüm karakteri taşı­mak­tadır. Çünkü yüce ulvilik ve saflık duygusu ile dolu kız kardeşlerin göz yaşlarından, öldükleri yerlerde bulaklar orta­ya çıkıyor. Bulak ise canlı hayatın kaynağı, herşeyin ilk baş­lan­gıcı olan sudur. O halde “Yedi Bulak” efsanelerinin iç­ti­mai mazmunu onu mifoloji temelinden ayırmıyor ve ak­sine bu bağlılık geneltürk anlayışındaki su mukad­des­li­ğin­de bir­le­şerek genel­leştiriliyor. Böylece, insanın fıtratındaki zu­lüm ve acımasızlık yine de insanın düşüncesinde mukad­des­leştirdiği güçlerle yok ediliyor.” (2, 83)

Memmed Araz bu açıdan yaklaşarak yedi kızın alın­ya­zı­sına acıyor, haksız verilen fermana karşı çıkarak, kendi hiddetini bildirmektedir:

Ay da gökten gece yarı,

Nur serptikçe perde-perde,

Deyir bu kan kalmaz yerde.

Yerde kalmaz bu nahak kan. (1, 42)

Gerçekten de, haksız akıtılan kan yerde kalmıyor, el oba ayağa kalkıp, Şahmar Bey`in taht-ı tacını tarimar ediyor. Şair klasik ananelere bağlı kalarak Şahmar Bey ile, taht-ı tac ile çobanı-halkı karşı karşıya koyuyor. Beyin ismi de, bi­lin­di­ği gibi yılan ismidir. Dilimizde “şahmar yılan” gibi kul­la­nılan deyim var, bu da söz konusu yılanın çok korkunç, ze­hirli olduğunu gösterir. Çoban ve çobanın kızları ise saf­lı­ğın, temizliğin, sade halk kitlesinin timsalinde seviliyor, aziz­leniyor.

Halkın yarattığı, şairin de ustalıkla faydalandığı bu seç­im bütün zamanlarda aktüel olmuş, sonda hayrın şere, gün­düzün geceye, ışığın karanlığa zaferi ile sonuçlanmıştır.

Bu türlü şiirlerden biri de halk edebiyatından kay­nak­lanan “Altı Kızın Biri Peri” şiiridir. Genclik dönemlerinde Peri hakkında duyduğu bu halk masalları şairi rahatsız ede­rek onun kulaklarını çınlatıyor, yolunu değişiyor, hatıralar çeşmesine götürüyor. Çeşme su dudağı ile altı kızın biri Peri`nin gülüşleri, öpüşleri bende saklı diye fısıldıyor. Şair hatıra defterinin sayfalarını çeviriyor, kırık kırık satırları hatır­la­ma­ya çalışıyordu.

Şiirin lirk kahramanının ilk defa gördüğü, arkasınca at koşturtduğu, ancak yarı yolda yitirdiği altı kızın biri Peri baş­kasına kısmet oluyor. Lirik kahraman bir daha Peri ile kar­şılaştığı zaman artık Peri o Peri değildi, yıpranmıştı, solmuştu:

Bir gün gördüm Peri sınıp,

Suyu sovuk, peri sınık...

Kimse deyir:

Altı kızın biri Peri,

Hayıf, onu atıp eri...

Altı kızın biri nedi,

Peri nedi, eri nedi...

O zamandan yas tutmuşam,

Neçe kere

ağlamışam bu nağmeye.

Kulağımı

bağlamışam bu nağmeye.

Bu ses herden

pencereme deyip kaçar,

Hısın-hısın:

“Peri, Peri”-deyib kaçar...(3,111).

“Altı Kızın Biri Peri” şiiri komple halk ürünlerinden gı­dalanarak yazılmıştır. Bize göre, bu kaynaklardan biri de “Aslı ve Kerem” dastanında altı kızlarla ilgili söylenen riva­yet de olabilir.

Peri isminin kendisinde de olağanüstülük vardır, Peri melek, ilahi bir güzel anlamında sözlü halk edebiyatında ge­niş yayılmıştır. Genel olarak ben-i insandan kaçan, tesa­düf­ler sonucunda masal kahramanlarının gözünde su perileri ba­zen deryadan çıkar, güneşin ılık ışınları altında taranır. Peri­lerin güzelliği karşısında bayılan masal kahramanları bu gü­zelliği unutamaz, bunun için de güzel kızları Peri adlan­dı­rır­lar. Böylece Peri dilimizde insan ismine çevrildi, efsane, ma­sal, destan kahramanları oldu. “Kurbani”, “Alihan-Peri”, “Han Çoban” destanlarının da baş kahramanı Peri`dir. Peri güzellik, saflık, temizlik, paklık ilahesidir. Azerbaycan dilinin izahlı sözlüğünde “Peri” kelimesinin açıklaması şöyle verilir: Peri; 1. Esatirlerde cinlerin çok güzel ve çekici kadın gibi tasavvur olunan kısmıdır. 2. mec. Anlamda çok güzel, masum, güzel huylu kadın veya kızla ilgili söylenir.

Türkiye Cumhuriyeti`nin İstanbul Kültür Univer­si­te­si`nin hocası, Profesör, doktor İskender Pala`nın hazırladığı “Divan Şiiri Sözlüğü Ansklopedisi”nde “Peri” kelimesinin açık­laması ise böyle verilmiştir: “Cinlerin dişilerine verilen ad. Bunları gören olmadığı için çok güzel ve çekici olduk­la­rı­na inanılır. Periler, büyü ile ortaya çıkarılabilir. Çeşme, pı­nar ve hamam gibi yerler perilerin yurdu sayılır. İnsanlardan ka­çar ve göze görünmezler. Bazı insanları kendilerine aşık et­me­leri ve çeşitli görünüşler alabilmeleri, bir görünüp bir kay­boluşları ve s. özellikleriyle sevgilinin özelliklerini taşır­lar.” (4,369)

Memmmed Araz`ın “Altı Kızın Biri Peri” şiirinde gü­zel Peri`nin masal ve destanlardan farklı olarak değer veril­me­mesini, eşi tarafından terk edilmesini kabul edemeyen ve bunu teessüf hissi ile belirten lirik kahramanda Peri`ye karşı olan aşk sezilir ve bu ulvi sevgi ile Peri`ye perilik makamı ge­­ri verilmiş oluyor.

Memmed Araz`ın masal motifleri esasında 1956 yı­lın­da yazdığı şiirlerinden biri de Araz kıyısında yaşayan iki ço­ba­nın hayatından belli parçaları aksettiren “Buluşmamış Dost­lar”dır. Tatlı tahkiye yolu ile masalvari söylenen şiir za­ma­nın taleplerine uygun olarak sosial hayat tarzının teren­nü­müne ithaf edilmiş binlerce yazılmış bedii parçalar gibi ilk bakıştan o kadar da dikkat çekmiyor. Adeta burada şair iki ha­­yat tarzını, iki bakışı, iki farklı sistemleri karşılaştırmakla, Araz`ın sol kıyısında kuzey tarafta yaşayan Baş Çoban Emir dayının yakasına takılan altın kahramanlık rozetinin ışıltısı ile gözleri kamaştırmaya çalışıyor. Baş çoban mutludur, hür­rem­dir, vardığı yerde kendi sevincini, mutluluğunu sağ kıyı­da­ki-Güneydeki dostu ile paylaşmak istiyor:

Gece vakti Büyükdüzden,

Telesik de geçsen eger,

Kalbin sene bir anlığa,

“Kalbsiz olma, dayan”-deyer.

Yahşi baksan sahil boyu,

Mürgüleyen lal geceye.

Görersen ki, bir vadide,

İki ocak salmış iki

hal geceye. (5,34)

Bu çobanlar dosturlar, görüşmeseler de, söhbet ede­me­seler de, dost olmuşlar. Onların yaşam tarzında büyük fark­lı­lıklar olmasına rağmen, belki de dünyagörüşleri de farklıdır, ancak onlar bir birini anlıyorlar:

İki ayrı ayrı ortamda yaşayan çobanların dostluğunun temeli neye dayanır? Nedir bu insanları ortak paydaya geti­ren, birleştiren? Şairin iki çobanı karşılaştırmakta maksadı nedir? Şiirin folklor kaynakları ile ilgisi nedir? Bu sorulara sevap aramak amacıyla yine de şiire dönelim:

Bazen yayır tütekleri,

Araz boyu Araz kimi,

İki kalbin nidasını.

Bazen onlar bir çalırlar,

“Gel, ey Benek” havasını...(5,35).

“Buluşmamış Dostlar”da yer alan “Gel ey Benek!” deyimi halk şairi Memmed Araz`ı ve içtimai konumundan asılı olmayarak çobanları da birleştirmesi açısından önem­lidir. Bunu da özellikle belirtelim ki, şüphesiz “Gel ey Ben­ek!” nağmesi şairin hürriyet aşkı ve amacı ile denk geldiğine göre çobanların ortak paydaya gelmesinde aşk şevk kayna­ğına çevriliyor. Memmed Araz folkloru iyi bilen bir sanat­kar­dır. Bu şiirde de zahiren sovyet hayat tarzını terennüm et­se de, tek bir kelime ile “Gel, ey Benek!” diyerek asıl mak­sa­dını, niyetini okuyucuya anlatmak istiyordu. Kanlı sovyet rejiminin hala sert olduğu, otuzuncu yılların yaralarının daha yeni yeni iyileşmeğe başladığı, göz yaşlarının tam kuru­ma­dığı bir dönemde hürriyet meramını dile getirmek devrimci bir harekata eşit idi. Bunun için de şair öyle bir deyim seçip kullanıyor ki, gerektiğinde kendini savunabilsin. Bu mak­sad­la bir çokları için karanlık olan bu nağme hakkında bilgi ver­mekte fayda vardır; Arazın sağ ve sol kıyılarında ta eski za­manlardan meşhur olan “Gel, ey Benek!” nağmesi Benek ad­lı çoban köpeğine yazılmış ve sevilerek okunan bir türküdür. Benek çok güçlü, korkmaz, canavarlarla savaşda hep yenen, sahibine sadakatli, koyun sürülerine güvenilir bekçilik eden bir köpektir. Benek mifleştirilmiş bir kahramandır. Değişik bölgelerde Benek`le ilgili çok sayıda rivayet ve efsaneler de söylenmektedir:

Suyun bulakda kaldı,

Yalın yalakda kaldı.

Koyun getdi, arhacı,

Tozu yaylakda kaldı.

Özünü yetir, Benek!

Sürünü getir, Benek!

Aslan Benek, hey Benek!

Kardaşımdan yey Benek! (6)

1968 yılında Ehliman Ahundov tarafından derlenip ter­tip edilmiş Azerbaycan Folkloru Antolojisi`nin birinci kita­bında bu türkü aşağıdaki şekilde verilmiştir.

“Çoban” türküsü çobanlar tarafından okunur ve kaval­da çalınır. Bu türkü de çok eskidir. “Çoban” türküsü koyun­lar ve çobanın sadakatli arkadaşı köpek (Benek) için söylen­miştir ve “Çoban ve Benek” diye adlanır. Bu türküde de keli­me azdır. Ancak musikisi çok etkilidir:

Eller arana göçdü,

Harayladı gelmedin,

Çoban yaylakda kaldı.

Benek ha, a Benek ha,

Benek ha, a Benek ha!...(7,14).

1983 yılında Tehmasip Ferzeliyev ve İsrafil Abbasov tarafından derlenip düzenlenmiş Dünya Çocuk Edebiyatı di­zi­sinden “El Çelengi” kitabında Benek ile ilgili türkü “halk te­maşaları” bölümünde sahneye koyulmuş, rollere ayrılmış şekilde takdim edilmiştir. “Selam elik, say beyler” diye bi­linen sayaçı oyun-temaşasının esas katılımcılarından biri de Benek`tir. Benek ona ithaf olunan türkünün ezgisi eşliğinde raks ediyor. Türkü korobaşı ve koro tarafından ifa ediliyor:

Benek ha, a Benek ha,

Benek ha, a Benek ha. (8, 221)

Benek ile ilgili rivayetlerden biri de folklorcu Ramil Aliyev`in 2005`de yayınlanmış “Mif ve Folklor: genezisi ve poetikası” kitabında verilmiştir. Müellif, Oğuz ilçesi, Daşa­ğıl köy sakini Ahmet Saat oğlundan derlediği “Kara Köpekle Benek” isimli mifte Benek ile ilgili rivayet şöyle hikaye edilir: “Geçmişte bir çoban varmış, onun bir siyah köpeği, siyah köpeğin de Benek isimli yavrusu. Çoban sürüleri siyah köpekle Benek`e havale edip uyuyarmış. Koyunların güven­li­ğinden emin olan çobanın gece yarısı sürüsüne canavar (ka­ra­balık) sürüsü saldırır. Kış vakti, soğuk, tükürsen yerde buz parçası düşerdi. Koyun kuzu ürküp her biri bir tarafa dağıldı diye onları ipe yakın getirmek olmuyordu. Siyah kö­pek canavarın bir ikisini yaraladı, sonra canavar da saldırıp siyah köpeği ölümcül yaraladı. Köpek inleyerek havlayanda ço­ba­nın sanki yüreği ovuldu. Çoban bilmiyordu yardım için kimi çağırsın. Benek kulübesinde uyumuştu, olup bitenden haberi yoktu. Çaresiz çoban vefalı dostu Benek`i şöyle çağırdı:

Kara it kana düşdü!

Kuyruğu yana düşdü!

Aman, Benek, gel yetiş.

İşim yamana düşdü!” (9,58).

Anlaşıldığı gibi, Memmed Araz Benek karakterini “Bu­luş­mamış Dostlar” şiirinde öylesine kullanmamıştır. Benek halkın hayalinde mifleşmiş kahramanlık, özgürlük sem­bo­lü­dür. Bu­nun için de her iki çoban aynı zamanda kavallarında “Gel, ey Benek!” ezgisini seslendiriyorlar. Onlar bu milleti özgür ede­bilecek, dikanlı sınır tellerini kırıp, bir birinden ay­rı kalmış el­le­ri birleştirebilecek, yüz yıllardır Vatan`ın kan döken yara­la­rını sarabilecek efsanevi Beyazatlı kahramanı sesliyordu. Tabi ki, o kahraman Benek olmayacaktır, ancak kim olacaksa, Be­nek gibi mifleşmiş bir karaktere dönüşüp hal­kın kan hafı­za­sın­da ebedi olarak yaşayacaktır. Şairin de arzusu, amacı bu kahra­mana yetişmektir, o mükaddes günü görmektir. Bu arzu, isteği kalbinde yaka yaka şair 1957`de yaz­dığı “Araz`ın Nağmesi” şiirinde yeniden Benek`i hatırlıyordu:

De, hansı çağlardır çıkmır yadından?

Bazen hayallere dalırsan, Araz!

Belki Hançobanın kalbinden kopan,

“Benek” havasına dalırsan, Araz! (5,159).

Böylece verdiğimiz örneklerden de anlaşıldığı üzere, halk şairi Memmed Araz sovyetler döneminde yaşamasına rağmen, her zaman eserlerinde halk ürünlerine önem vermiş, değişik ata sözleri, deyimler, efsane ve rivayeteri, farklı ma­sal motiflerini kullanmıştır. Bu bakımdan Memmed Araz`ın eserleri halk edebiyatını, folklor türlerini öğrenmek için de önemli kaynaklardır.