Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

2.3 Yoshlardagi attrakstiya va emostional munosabatlar

Hissiyot borliqqa, turmushga, shaxslararo munosabatga nisbatan shaxsni sub’ektiv kechinmalarining aks ettirilishidir. Sub’ektiv munosabatlarning inson miyasida his-tuyg’ular, emostional holatlar, yuksak ichki kechinmalar tarzida aks etishi hissiyot va emostiyani yuzaga keltiradi. Hissiyot- yaqqol voqelikning ehtiyojlar sub’ekti bo’lmish shaxs miyasida ob’ektlarga nisbatan uning uchun qadrli, ahamiyatli bo’lgan munosabatlarining aks ettirilishidir.

O’smirlik va o’spirinlik davrlari nafaqat professonal tanlov va kasb egallash uchun maqbul davr bo’lmay, bu davr yoshlarning o’zligini anglash, o’z qadr — qimmatini bilish va boshqalarga nisbatan munosabatda bo’lish tajribasini egallash davri hamdir.

O’smir ham o’spirin ham qancha ichki ruhiy iztirob, qarama-qarshilik, mas’uliyat onlarini boshidan kechirmasin, uning emostional olami, atrof — muhitda ro’y berayotgan hodisalarni ongida aks ettirishi katta o’rin tutadi. Aynan o’smirlik davri bola qalbida kim bilandir sirlashish, kimnidir o’ziga eng yaqin kishi sifatida tan olish, uni ruhiyatida kechayotgan barcha o’zgarishlardan vofiq etish istagi va ehtiyojini uyg’otadi. Birinchi marta «do’stlik», «muhabbat», «sevgi » tushunchalari ham aynan shu davrda paydo bo’ladi. Shuning uchun ham etuklik va keksalik davridagi kishilar ham o’smirlik va o’spirinlik yillarini eng beg’ubor, jozibali va yoqimli sifatida xotirlaydilar.

Bu taraqqiyot davri attrakstiya deb atalmish hissiyotning paydo bo’lishi uchun eng maqbul davrdir. Attrakstiya (lotincha attrahere — yoqtirtirish, o’ziga jalb etish) — bu bir insonning boshqa bir insonga ijobiy munosabati asosida yoqishi va yoqtirishi, o’zaro moyillikni tushuntiruvchi emostional hisdir. Bu bir odamda boshqa bir odamga nisbatan shakllanadigan ijtimoiy ustanovkaning bir ko’rinishi bo’lib, simpatiya — yoqtirishdan tortib, to sevgi muhabbat kabi chuqur emostional bog’liqlik ham shu his asosida paydo bo’ladi. Ijtimoiy psixologiyada ushbu hissiyotning asl sabablari ijtimoiy motivlar — sheriklarning bevosita bitta makon va zamonda ekanliklari, ularning tez — tez uchrashib turishlari, uchrashuvlar tezligi, suhbatdoshlar o’rtasidagi masofa, hissiyotlarning tarbiyalanganligi kabi omillar ta’sirida paydo bo’lishi va uning kechish mexanizmlari o’rganiladi. Tadqiqotlar bu kabi emostional munosabatlar aynan balog’at yoshi arafasida rivojlanishini isbot qilgan. Shunisi ahamiyatliki, attrakstiyaning namoyon bo’lishi, uning kuchi va mazmuni o’smir — yoshning shaxs sifatida o’zini idrok qilishi, o’z-o’zini hurmat qilishi va o’zgalarga nisbatan munosabatlarda toqatliroq bo’lishiga bevosita ta’sir ko’rsatar ekan. Shuning uchun ham ana shu davrda o’smir va o’spirin atrofida u yoqtirgan va uni yoqtiradigan odamlarning bo’lishi juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lib, uning aksi bola ruhiy azoblanishining sabablaridan hisoblanadi.

Do’stlik. O’smirlik va o’spirinlik yoshida paydo bo’ladigan barcha muammolarni echish va u bilan o’rtoqlashish uchun bolaga do’st kerak. Psixolog tili bilan aytganda, do’st — bu «alter-Ego», ya’ni ikkinchi «Men» bo’lib, u o’sha paytdagi «Men»ning bir qismi sifatida idrok qilinadi. Bu shunday odamki, shaxs u bilan barcha dardu-hasratlarini muhokama qiladi, muammolarini uning oldiga to’kib soladi. Do’stlikning boshqa intim, emostional hissiyotlardan farqi shuki, u odatda bir jins vakillari o’rtasida bo’ladi va do’stlar odatda 2 kishi, ayrim xollarda 3-4 kishi bo’lishi mumkin.

Do’stlikning ham ko’zlagan maqsadlari bo’ladi: u amaliy, ish — faoliyat bilan bog’liq, sof emostional (ya’ni, muloqot ehtiyojlarini qondirish), rastional (intellektual muammolarni hal qilishga asoslangan), axloqiy (o’zaro insoniy sifatlarni takomillashtirishga xizmat qiluvchi) bo’lishi mumkin. Do’stlikning asosiy sharti — o’zaro bir-birini tushunish. Shu shart bo’lmasa, do’stlik haqida gap bo’lishi mumkin emas. Agar ana shunday tushunish bo’lsa, do’stlar gap-so’zsiz ham qiliqlar, yuz ifodasi, yurish — turishga qarab ham bir — birlarini tushunib olaveradilar.

Ikki jins vakillari o’rtasida ham do’stlik bo’lishi mumkin, faqat u ko’pincha tanishuv bilan sevgi-muhabbat o’rtasidagi oralikni to’ldirishga xizmat qiladi. Do’stlarga xos bo’lgan sifatlarga bir-birini ayash, g’amxo’rlik qilish, ishonch, shaxsiy muammolarga befarq bo’lmaslik, qo’llab-quvvatlash, mehr kabilar kiradi. Ularning ardoqlanishi do’stlikning o’zoq davom etishi va ikkala tomon manfaatiga mos ishlarni amalga oshirishga undaydi. Do’sti yo’q o’smir yoki o’spirin o’zini juda baxtsiz, nochor hisoblaydi. Ayniksa, agar do’sti xoinlik qilsa, uning kutishlariga zid ish qilsa, bu holat juda qattiq ruhiy iztiroblarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham har bir yosh o’z do’stini hafa qilib qo’ymaslik, uning ko’ngliga qarab ish qilishga harakat qiladi. Agar ilk o’spirinlikda do’stlik mazmunan ancha yuzaki, bevosita muloqot maqsadlari asosida tashkil etilgan bo’lsa, yosh o’tgan sari u hayot mazmuni va yuksak qadriyatiga aylanib boradi.

Sevgi. Agar do’stlik attrakstiya namoyon bo’lishining birinchi ko’rinishi bo’lsa, sevgi qalblar yaqinlashuvining muhim alomatidir. Sevgi — bu nafaqat hissiyot, balki boshqalarni seva olish qobiliyati hamda sevimli bo’la olishdir. Shuning uchun ham o’smirlar va o’spirinlar uchun bu hissiyotning borligi juda katta ahamiyatga egadir. Aynan o’smirlir va ilk o’spirinlikdagi sevgi beg’ubor, tiniq, samimiy bo’lib, yosh o’tgan sari uning mazmuni boyib, boshqa qadriyatlar ham o’rin egallay boshlaydi. To’g’ri, o’smir bilan o’spirin sevgisida ham sifat farqlari bor. Masalan, o’smirlar bir-birlariga mehr qo’yishganda ko’proq sheriklarning tashqi qiyofalari, intellektual imkoniyatlari va ijtimoiy mavqelariga e’tibor beradilar. Haqiqiy sevgi o’spirinlik yillarining oxirlarida paydo bo’lib, uning asosiy mezoni endi tashqi belgi va afzalliklar emas, balki insoniy fazilatlar bo’lib xizmat qiladi.

Sevgi — bu shunday tuyg’uki, u bir shaxsning ikkinchi shaxs ustidan mutloq ustunligi yoki afzalligini inkor etadi. Bunday hissiyot esa sevgi bo’lmaydi. Shuning uchun ham o’spirinlik yoshidagi yigit va qizlar guruhda muloqotda bo’lishni va bunda teng huquqli munosabatlar bo’lishini xohlaydilar. Bu talab sevishganlar uchun ham qonun hisoblanadi. Do’stlikdan farqli, bu erda turli ko’rinishlar yoki turlarni ajratish mumkin emas. Bu hissiyot shundayki, u tomonlarni faqat axloqan va ma’naviy jihatdan yaqin bo’lishini taqozo etadi. Sevgan yurak ma’naviy jihatdan yaxshi, ulug’ va ijtimoiy jihatdan manfaatli ishlarni qilishga qodir bo’ladi. To’g’ri, ko’pchilik ota-onalar o’quvchilik yillarida paydo bo’lgan sevgi hissidan biroz cho’chiydilar, uni cheklashga, hattoki, qizlarga ta’qiqlashni ham afzal ko’radilar. Lekin aynan shu hisning borligi yoshlarni ulug’vorroq, samimiyroq, har narsaga qodir va kuchliroq qiladi. Sevgida «ishi yurishmaganlarning» esa boshqa sohalarda ham ishi yurishmaydi. Ular o’zlarini tushkun, baxtsiz, omadsiz hisoblaydilar

Olimlar sevgining yoshlarda namoyon bo’lishi va uning psixologik tahlilini o’rganishgan. Ma’lum bo’lishicha, sevgining dastlabki bosqichi — o’zaro yoqtirib qolish — simpatiya bo’lib, bunda asosan sevgi ob’ektining tashqi jozibasi rol o’ynaydi. Masalan, o’zbek xonatlasini chiroyli qilib tiktirib olgan qizchaning davrada paydo bo’lishi, tabiiy ko’pgina yigitlarning e’tiborini beixtiyor o’ziga tortadi. Ulardan ko’pchiligi birdaniga, bir vaqtda aynan shu qizchani «yoqtirib» qolishadi. Lekin davradagi qaysi yigit unga ham ma’lum jihatlari bilan yoqib qolsa, o’zaro simpatiya shu ikki shaxs o’rtasida ro’y beradi. Vaqtlar o’tib, bu ikki yosh bir necha marta uchrashib turishsa, oddiy yoqtirish sevgiga, jiddiyroq narsaga aylanishi mumkin. Shu narsa ma’lumki, aynan shu qonuniyatni bilgani uchun ham ko’pchilik o’spirinlar birinchidan, davralarda bo’lishni, qolaversa, birovlarga yoqish uchun tashqi ko’rinishlariga alohida e’tibor berishga harakat qiladilar. Yoqimtoy bo’lishga harakat qilsa-yu, birortaning e’tiborini o’ziga tortolmagan o’spirin esa bu holatni juda chuqur qayg’u bilan boshdan kechiradi. Agar xuddi shunday narsa bir necha marta surunkalik takrorlansa, o’sha yosh davralarga ham bormay qo’yadigan, o’zi haqida yomon fikrlarga boradigan, faqat ayrim xollardagina hammani o’ziga «dushman» bilib, hafa bo’ladigan bo’lib qoladi.

Yana shu narsa aniqlanganki, sevgi bilan bog’liq hissiyotlar har bir jins vakilida o’ziga xos xususiyatlarga ega ekan. Masalan, o’spirin yoshlar qizlarga nisbatan romantizmga beriluvchan, tezginada yaxshi ko’rib qoladigan bo’lisharkan. Ularning tasavvuridagi sevgi ancha romantik, ideal ko’rinishga ega bo’ladi. Qizlar esa yigitlarga nisbatan sekinroq sevib qolishadi, lekin sevgini unutish, undan voz kechish ularda osonroq kecharkan.

XULOSA

Manna shu yukorida bayon kilingan xama fikrlardan shunday xulosa chikarish mumkinki, bir xil tashki sharoit, bir xil muxit, turli bolalarga, usmirlarga yigit va kizlarga turlichata’sir kursatishi mumkin. Psixik tarakkiyotning faktorlari, shu jumladan,ta’lim va tarbiya sharoitlari xilma-xil va kup kirralidir. Biz yukorida aytib utganimizdеk, bu faktor va sharoitlar turli bolalarga turlicha ta’sir kilishi mumkin.

Oxirida shunday xulosa chikarish mumkinki, odamning (bolalarning, ukuvchining) sotsial tashkil topgan va stumullashtirilgan faoliyati uning psixik rivojlanishining asosi, vositasi xamda sharoitidir.

Tabiiy xususiyatlar tarakkiyotni xarakatga kеltiruvchi kuch emasligiga karamay, psixik tarakkiyotga ma’lum darajada ta’sir kursatadi.

Birinchidan, tabiiy xususiyatlar psixik xususiyatlar tarakkiyotining turli rollarini va ususllarini bеlgilab bеradi. Inson nеrv sitеmalarining xususiyatlari uz-uzicha shaxsning xеch kanday psixik xususiyatlarini bеlgilamaydi. Xеch bir normal bola dadil yoki kurkok, irodali yoki irodasiz, mеxnatsеvar yoki yalkov, intizomli yoki intizomsiz bulib tugulmaydi. Agarda tarbiya tugri tashkil kilinsa, nеrv sistеmasining istalgan tipii asosida xaraktеrning bircha ijtimoiy xislatlarini xosil kilish mumkin.

Ikkinchidan, tabiiy xususiyatlar odamning biror soxada erishgan yutuklari darajasiga xam ta’sir kilishi mumkin. Masalan, kobiliyat kurtaklarida tugma individual farklar buladi. Shu sababli ba’zi odamlar boshka odamlardan ma’lum bir faoliyatni egallash imkoniyati jixatidan ustun turishlari va shuning bilan bir paytda bir faoliyat turini egallash imkoniyati jixatidan esa ulardan ojizlik kilishlari mumkin.