Njy ýylda geçirilen prezident saýlawy abş-nyň taryhynda iň çekeleşikli geçen saýlawlaryň biri boldy
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Serbiýa güýzi” gijigýär: demokratiýanyň gödek gurulmagyndan bir sapak
- Kitaplar we makalalar Burke, John P
- Clinton, W. David, and Daniel G. Lang, eds
- Goodwin, Doris Kearns
- Huntington, Samuel P
- Kumar, Martha Joynt and Terry Sullivan, eds.
- Linz, Juan J. and Alfred Stepan
- Pfiffner, James P
- Internet sahypalary Brookings Institution: Governance
- The Presidential Transition http://www.govexec.com/specialreports/transition.htm Transition: 2008 Presidential Campaign
eJ ournal uSa 38
metbugat serişdeleri we aragat- naşyk fakultetinde žurnalistika boýunça leksiýa okaýar. öňki ýugoslawiýanyň demokratiýa geçiş döwründe we şondan bäri ol “newsweek” we “los Anželes taýms” gazetlerine reportažlaryny iberip gelýär. Döwletleriň hersinde özüne mahsus syýasy haky- kat bardyr we olar biri-birin- den tapawutlydyr. Bu ýurtda awtokrat slobodan miloşewiçiň häkimiýetiniň synmagyna alyp baran “serbiýanyň güýzüne” hut öz gözleri bilen syn eden adam demokratiýanyň üstün çykmagyny hökümete degişli bolmadyk gura- malar (HDG) we raýat jemgyýeti guramalarynyň beýlekileri bilen baglanyşdyrman, eýsem, ilkin- ji nobatda, sowukganly syýasat bilen baglanyşdyrýar. G üýz pasly Serbiýanyň ýolbaşçylary üçin, köp- lenç,
töwekgelçilik- li döwür bolýar. Balkanyň aşa sowuk gyşy bilen ýüzbe-ýüz bolan we şahsy hem ykdysady kynçylyklar başyna düşen serbler özgerişleri amala aşyr- magy ýüreklerine düwdüler. 1987-nji ýylyň sentýabr aýynyň aýaklarynda Slobodan Miloşewiç uzak wagtlap özüne halypalyk eden Iwan Stamboliçi wezipesinden boşat- mak bilen Balkanyň taryhynyň barşyny üýtgetdi. Güýzüň töwekgelçiliginiň öňüni almak we ençeme onýyllygyň dowamynda agalyk eden döwründe bahar pasly üçin niýetläp gelen arzuwlarynyň mümkin boldugyça çalt hasyl bolmagynyň aladasyny etmek bilen Slobodan Miloşewiç çydar ýaly bolmadyk sowuk gyşyň içinde saýlawlary geçir- megi endik edipdi, çünki onda şeýle sowuk oppozisiýa başyny galdyrmaga ýol bermez diýen umyt bardy. Emma ahyrsoňunda ol şowsuzlyga uçrady, ýöne, elbetde, uly ähmiýeti bolsa-da, Günbatar tarapyndan goldanylýan, hökü- mete dahyly bolmadyk guramalaryň ýa-da garaşsyz kärdeşler arkalaşyklarynyň eden işleri netijesinde däl. Miloşewiçiň bagtynyň ýatmagyna durmuşda taplanan syýasatçylar koalisiýasy we talyplaryň adaty hereketleri sebäp boldy. Miloşewiçiň şu gezek saýlawlary 2000-nji ýylyň sentýabr aýynyň 24-ünde, ýagny adatdaky ýaly gyşda däl-de, eýsem güýzde geçirmegi hemmeleri haýrana goýdy. Netijede bu Miloşewiçiň peýdasyna bolmady. Ýöne saýlawlaryň birinji tapgyry geçenden soň, Miloşewiç Wojislaw Kostuniçany täze saýlanan prezident hökmünde yglan etmän, Serbiýanyň saýlaw komissiýasyny we Ýokary kazyýetini saýlawlaryň ikinji tapgyryny geçirmäge zor bilen boýun edip, saýlawlaryň netijelerini galplaşdyrmaga synanyşdy. Saýlawlaryň ahyrky eJ ournal uSa 39 bidüzgünçilikleriň asla bolmandygyna gowy düşündiriş bolup hyzmat edýär. Geçirilen saýlawlaryň netijesinde Rumyniýadan tapawutlylykda Moldowada has köp bidüzgünçilikleriň bolandygyny düşündirýän birnäçe faktorlar bar. Birinjiden, Rumyniýanyň Ýewropa Bileleşigine (ÝB) agza bolma- ga üstünlikli dalaşgär bolandygy hem-de yzysüre onuň bu Bileleşigiň hataryna kabul edilendigi ýurduň çäginde hereket edýän syýasy oýunçylaryň esasylarynyň ählisini ortak demokratik standartlary kabul etmäge höweslendirdi. 1993-nji ýylda Kopengagen “Ýewropa Şurasy Ýewropa Bileleşigine agza bolmak isleýän döwletleriň öňünde agza bolmak üçin ýurduň çäginde demokratiýany, kanunyň hemme zatdan öňde durmagyny berkarar edýän, adam hukuklaryna sarpa goýýan we millet azlyklarynyň goragyny üpjün edýän demokratik edaralaryň durnukly hereket etmegini gazan- maly” diýen şertini goýdy. Rumyniýanyň raýatlarynyň bu Bileleşige agza bolmagyna isleg bildirenleriniň sanynyň gaty köp bolandygy sebäpli, ýurtda yzly-yzyna aýgytly özgerişlikleriň birnäçesi amala aşyryldy. Şol reformalar öňki kommunistleriň kanundyr düzgünleri öz peýdasyna ulanmak ukybyny görnetin çäklendirdi we 1996-njy ýylda geçen saýlawlarda şowsuzlyga uçranlaryndan soň, olaryň häkimiýet agdarylyşygynyň asudalykly amala aşyrylmagyna razy bolandygyny düşündirmekde olar üçin ýardam boldy. 2005-nji ýyldan bäri Moldowa Ýewropa Bileleşigi bilen hyzmatdaşlygyny has güýçlendirendigine garamazdan, häkimiýetleriň syýasy, ykdysady we gurluş taýdan resmi özgerişliklere degişlilikde eden tagallalary entek görnükli netije bermedi. Täze häkimiýetiň ýolbaşçylyk etmeginde reformalar barha bat alaýjak ýaly bolsa-da, Günbatar bilen has ysnyşykly gatnaşyga gezek gelende, bu döwlet entek hem Russiýanyň muňa garşylyk bildirmegi bilen ýüzbe- ýüz bolýardy. Onuň üstesine-de, ölçegleriň aglabasyna laýyklykda bu ýurduň çägindäki raýat jemgyýeti gurama- lary Rumyniýanyňka garanda aýak üstünde entek berk dur- maýar, munuň sebäpleriniň biri-de soňky onýyllygyň içinde Moldowanyň ýurduň daşyna aşa köp adamlaryň gidendigi bilen bagly kynçylyklary başyndan geçirmegidir. Ikinjiden, halkara derejesindäki we ýurduň raýat jem- gyýeti derejesindäki gysyşlar astynda Rumyniýanyň öňki Sosial demokratik partiýasy (SDP) haýal geçýän, ýöne netijeli reformalary amala aşyryp başlady. Moldowaly kommunistler bolsa ruhy taýdan hem syýasy nukdaý nazardan sowetler döwründäki geçmişine gaty baglydylar. Netijede, reforma- lary amala aşyrmakda tutanýerlilik bolmady, şeýleleik bilen, kommunistleriň we antikommunistik oppozisiýanyň arasyn- daky tapawut has artdy, bu bolsa öz gezeginde, Rumyniýadan tapawutlylykda, birleşikler döretmek we ylalaşyga gelmek mümkinçiligini has hem azaltdy. Ahyrky bellemeli zat hem, Moldowadan tapawutlylyk- da Rumyniýada her dürli hususy metbugat serişdeleriniň bar- dygy we olara degişlilikde hökümet tarapyndan gözegçiligiň gowşagrak bolandygy sebäpli, bu ýurtda garaşsyz köpçül- ikleýin habar beriş serişdeleriniň kemala gelmeginiň has öň başlandygydyr. Netijede, Rumyniýada syýasy maglumatyň ýaýradylmagy has deňagramly ýagdaýdady. Bu bolsa, öz gezeginde, maglumatdan peýdalanyp, gapma-garşylygy döretmek mümkinçiligini azaldýardy. T ÄzE SERIŞDELER Geljege gezek gelende, häzirki zaman tilsimatlary bu ýurtlaryň ikisinde hem raýat jemgyýetini pugtalandyrmagyň esasy açary bolup biler. Internet aragatnaşygynyň “Twitter”, “Facebook” we “SMS” (gysga maglumat hyzmaty) ýaly serişdeleri 2009-njy ýylda Moldowada parlament saýlaw- lary geçirilen mahalynda nägilelik bildirenlere gysga wagtyň içinde sazlaşykly hereket etmäge we jebisleşmäge ýardam berdi. Günbataryň metbugaty Moldowada ýüz beren wakalary, hatda “Twitter rewolýusiýasy” diýip atlandyrdy. Edil Rumyniýada bolşy ýaly, jemgyýetçi- lik metbugat dürli milletlerden bolan wekilleriň, ýagny prezident Traýan Bazeskunyň güýçli tarapdarlarynyň hem ses bermegine uly täsirini ýetiripdir. Bularyň sesleri saýlawlaryň netijesine aýgytly goşant boldy. Bu täze serişdeleriň gelejegi gaty bir anyk bolmaz- lygyna galsa-da, olaryň raýat jemgyýeti toparlaryna edýän täsiri barha artar. Demokratik saýlawlaryň netijeleri we muňa talap goýulýan söz azatlygy XXI asyryň demokra- tik özgerişleriniň wajyp bölegi bolup hyzmat eder. n
“Galplaşdyrma – ýok”: 2009-njy ýylyň iýul aýynda parlament saýlawlarynyň öňüsyrasynda Çizinau saýlaw komissiýasynyň baş karargähiniň öňünde goýlan moldowan plakaty. © AP
“Serbiýa güýzi” gijigýär: demokratiýanyň gödek gurulmagyndan bir sapak Zoran Çirjakowiç 2001-nji ýylyň mart aýy: Şygarlar Ýugoslawiýanyň öňki prezidenti Slobodan Miloşewiçiň tussag edilmegine çagyryş edýär. Olar ony gözenekleriň aňyrsynda şekillendirip, ýany bilen “Haçan?” diýen soragy goýupdyrlar. ©
AP suratlary / Darko V ojinovic
netijelerini üýtgetmek ugrunda onuň eden tagallalary bütin Serbiýanyň çäginde, hatda Miloşewiçiň daýanç galasy bolup hyzmat eden ýerlerinde hem köpçülikleýin nägilelikleriň we gozgalaňlaryň ýüz bermegine alyp bardy. Iri şäherleriň agla- ba köpüsinde esasy ýollar ýapylypdy, ençeme günläp, hatda zir-zibil hem aýrylmady, oppozisiýanyň tarapdarlary günde diýen ýaly nägilelik bildirip, ýörüşler geçirdiler. Ýurduň aglaba bölegi bidüzgünçilikler zerarly ysmaz ýagdaýa düşdi we ahyrsoňunda “5-nji oktýabr agdarylyşygy” ýa-da ýöne bir “Rewolýusiýa” diýlen ady alan ýagdaýyň döremegine alyp bardy. Şol wakalardan alynmaly iki sapak ýüze çykdy. Sapaklaryň birinjisi – saýlawlaryň, hatda olaryň ne azat, ne-de adalatly geçendigine garamazdan, awtokratlar üçin uly howpa öwrülip bilmegidir. Ikinji sapak bolsa – “kemala gelen” raýat jemgyýetleriniň her gezek awtokrat režimi agdarmakda hökman iň gowy katalizator bolup hyzmat etmeýändigidir. Munuň tersine, köpden bäri arzuw edilip gelnen özge- rişe ýetirmegi başaran, sentýabrda geçirilen saýlawlarda Miloşewiçden üstün çykan adam – kän bir göze ilmeýän, öňki gahrymanlardyr toparlaryň içinde esasy hasaplanyl- majak oýunçy Kostuniça boldy. Edil Miloşewiçiň özi ýaly aşa milletçi bolsa-da, ol Miloşewiçiň nalajedeýinliginden halys ýadan ses berijileriň goldawyny gazanmagy başardy. Kostuniça Günbataryň ne gymmatlyklaryna, ne-de oý-pikirlerine eýerdi. Aslyýetinde Miloşewiçiň wagyz- nesihat edarasy ýuwaş gürläp, ýürek gysdyryjy Kostuniça kän bir üns berip hem durmady. Wezipedekä ýene-de wezipede galmak maksady bilen dalaşgärleriň hataryna goşulan prezident esasy ünsüni režimiň iň halamaýan garşydaşy Zoran Djindjiçe dikdi, bu bolsa Kostuniçanyň esasy bäsdeşiniň islemese-de, hyzmatdaş bolmagyna alyp bardy. Çünki döwlet tarapyndan maliýeleşdirilýän metbu- gat serişdeleri Djindjiçi aýylganç edip görkezmekde şeýle üstünlikli bolup, oňa saýlawlarda ýeňiş gazanmaga hiç mümkinçilik goýmadylar. Djindjiç rehimsiz ýa-da ynam bildirmez ýaly adam däldi. Edermenlige gezek gelende, ol hakyky makiawellizmiň tarapdary bolmak bilen, megerem emgege ýakyn, hiç işden gaýtmaýan adamdy. Hut şular ýaly aýratynlyklary sebäpli, güýzüň şol günleri, ýagny Serbiýanyň ykbaly çözülýän günleri, oňa üstünlik getirmedi. Şonda rewolýusiýanyň üstünlikli bolmagynda bir gijäniň içinde Miloşewiçiň ganym duşmanyna öwrülen adaty talyplaryň “Otpor” hereketi uly orun tutdy. “Otpor” hereketi Birleşen Ştatlaryň goşunynyň nepagadaky pol- kownigi Robert Helwiň maslahatyndan we Waşingtonda ýerleşýän “Demokratiýa hemaýat gaznasy” tarapyndan üpjün edilen serişdeden bähbitli peýdalandy. “Otpor”, aslyýetinde adaty bir hökümete degişli bolmadyk gurama hem däldi. Ol ýokardan merkezleşdirilen ýolbaşçylygy bol- madyk, toparlaýyn dolandyrylýan, aşa çaltlykda öňe gidýän hereket bolmak bilen, Serbiýanyň günbatary tarapyndan goldanylýan adaty HDG-den has ökde çykdy. Ýene-de bir zat – ol hem Belgradyň günortasynda ýerleşýän kiçeňräk, az serişde goýberilýän Lazarewaç şäheriniň aglabasy kömür magdanlarynda işleýän ýaşaýjylarynyň deň goşandynyň ähmiýetlilik we haýran galdyryjylyk nukdaý nazaryndan pesde durmandygydyr. Ir wagtlar režime wepadar bolan bu raýatlaryň aýaga galmagy saýlaw netijeleriniň galplaşdy- rylan ýa-da galplaşdyrylmadyk ýagdaýynda Miloşewiçiň häkimiýetiniň saýlawlardan aman-sag çykmajakdygynyň ilkinji alamaty boldy. Oktýabryň 5-inde irden nägilelik bildirijiler goh- galmagal edip, Belgradyň köçelerine çykanda, men Miloşewiçiň “soňunyň gelendigine” göz ýetirdim. Ýugoslaw parlamentiniň binasynyň öňünde äpet ýeri tutup duran meýdanda üýşen şol märekä futbol janköýerleriniň hem goşulýandygyny gördüm. On ýyl çemesi wagt bäri Miloşewiç şular ýaly “futbol huliganlarynyň” parlamentiň binalaryna zyýan ýetirmekde tutanýerli we güýçli yhlasyna garşy durmagy ussatlyk bilen başaryp gelýärdi. Bu gezek bolsa olar ahyrynda onuň özüniň zyýanyna hereket etdiler. Polisiýa hatarlaryny böwsüp geçip, döwlet teleýaýlymlar we parlament binasynyň ikisiniň hem alawlap ýanmagyna alyp baran gysga wagtlyk bidüzgünçilikleriň ýüz beren mahalyndan peýdalanmagy başaranlar janköýerleriň iň joş- gunlylary boldular. Miloşewiçiň gaýduwsyz tutanýerlilik bilen amala aşy- ran gödek režiminiň şular ýaly gödek tamamlanmagy, iň bolmanda, Serbiýanyň mysalynda HDG-niň üsti bilen goýberilen serişdelere daýanyp, demokratiýany gurmak işiniň neneňsi kemçiliklere alyp barjakdygynyň we raýat jemgyýetiniň şowsuzlyga duçar bolup biljekdiginiň aýdyň subuty bolup hyzmat edýär. Gaýtam tersine, raýatlaryň köpüsinde şular ýaly guramalara degişlilikde şübhe döreýär, çünki bularyň üýtgedip gurmalara niýetlenen goldawlary, köplenç, ähmiýetsiz ýa-da zyýanly boldy. Şu günki güne çenli Serbiýanyň HDG-niň aglabasyna köplenç syýasy nukdaý nazardan çylşyrymly we ýakymsyz meseleleriň çözgüdini tapmaga gyzyklanma bildirmeýän ýeke-täk adam ýolbaşçylyk edýär. Ýöne welin kä halatlarda ýurtda hut ylalaşyga kyn gelinýän meseleleriň üstünde durlanda, öňe gidişligiň bolýandygy barasyndaky şu hakykaty ýatdan çykarmaly däl bolsa-da, olary köpräk gyzyklandyrýan zat Günbataryň hemaýatyna mynasyp bolmak we ondan köp wagtlap peýdalanmak bolup durýar. “Gödek” ylalaşyklar, ýakymsyz birleşikler bolmazdan, biziň “serb güýzüne” garaşmagymyz uzaga çeker. n
40
Burke, John P. presidential transitions: From politics to practice. Boulder, CO: Lynne Rienner Publishers, 2000.
Campbell, Kurt M. Difficult transitions: Foreign policy troubles at the Outset of presidential power. Washington, DC: Brookings Institution Press, 2008. Clinton, W. David, and Daniel G. Lang, eds. what makes a successful transition? Charlottesville, VA: Miller Center of Public Affairs, University of Virginia, 1993.
11, no. 2 (April-June 1994): pp. 109-131. Goodwin, Doris Kearns. “the man who lost what He loved.” McCall’s, vol. 120, no. 5 (February 1993): p. 102.
Halchin, L. Elaine. presidential transitions: issues involving Outgoing and incoming Administrations. Washington, DC: Congressional Research Service, 2008.
The Oath and Presidential Transitions.” northwestern University law review, vol. 103, no. 2 (2009): pp. 1067-1081. http://www.law.northwestern.edu/lawreview/ colloquy/2008/47/lrColl2008n47Horwitz.pdf Huntington, Samuel P. “How Countries Democratize.” political science Quarterly, vol. 124, no.1 (Spring 2009): pp. 31-71. Jones, Charles O., ed. preparing to Be president: the memos of richard e. neustadt. Washington, DC: AEI Press, 2000. Kubba, Laith. “Institutions Make the Difference.” journal of Democracy, vol. 19, no. 3 (June 2008): pp. 37-43.
Kumar, Martha Joynt and Terry Sullivan, eds. the white House world: transitions, Organization and Office Operations. College Station, TX: A and M University Press, 2003. Larson, Edward J. A magnificent Catastrophe: the tumultuous election of 1800, America’s First presidential Campaign. New York, NY: Simon and Schuster, 2007. Linz, Juan J. and Alfred Stepan. problems of Democratic transition and Consolidation: southern europe, south America, and post-Communist europe. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 1996. Pfiffner, James P. the strategic presidency: Hitting the Ground running. Lawrence, KS: University of Kansas Press, 1996. Sirianni, Carmen. investing in Democracy: engaging Citizens in Collaborative Governance. Washington, DC: Brookings Institution Press, 2009. U.S. Congress. House Committee on Oversight and Government Reform. Subcommittee on Government Management, Organization, and Procurement. passing
DC: U.S. Government Printing Office, 2009. Internet sahypalary Brookings Institution: Governance http://www.brookings.edu/governance.aspx In-Depth Coverage: Obama’s Transition to Power http://www.pbs.org/newshour/indepth_coverage/white_ house/transition2008/ The Presidential Transition http://www.govexec.com/specialreports/transition.htm Transition: 2008 Presidential Campaign http://www.gwu.edu/~action/2008/chrntran08.html Goşmaça çeşmeler Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|