Njy ýylda geçirilen prezident saýlawy abş-nyň taryhynda iň çekeleşikli geçen saýlawlaryň biri boldy
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Diňe saýlaw bilen çäklenmeýär
eJ ournal uSa 4
ournal uSa 5
we ösüş meseleleri boýunça bilermen erik Bjornlund “Democracy international, inc.” kampaniýasynyň egindeş guramaçysy we ýolbaşçysydyr. Bu kampaniýa demokratiýa we häkimiýeti dolandyrmak boýunça maksatnamalary işläp düzýär, durmuşa geçirýär we olara baha berýär. Ol saýlawlar, syýasy prosesler, raýat jemgyýetçiligi hem seljeriş usulyýetler boýunça bilermen. Ol “Azat we adalatly bolmakdan başga: saýlawlara baha bermek we demokratiýany gurmak” atly makalanyň awtory bolup durýar. (2004-nji ýyl) sagdyn demokratik jemgyýetde saýlawlar milli azlyklaryň hak-hukuklarynyň goragyny, kanuna sarpa goýmaklygy, söz azatlygyny üpjün etjek, şeýle hem aýak üstünde berk durup biljek raýat jemgyýetiniň kemala gelip, berkarar bolmagyna ýardam berip biljek bir hökümet gurmak ugrunda başlangyç nokat bolup hyzmat edýär. D emokratik saýlawlar kanuny hökümetiň esasy hök- münde giňden ykrar edilendir. Raýatlara özlerini dolandyrmagyň usulyny saýlamaga mümkünçilik bermek bilen saýlawlar özge demokratik edaralar we tejribeler üçin başlangyç nokat bolup hyzmat edýärler. Eýsem-de bolsa, hakyky demokratiýa has köp zady talap edýär. Saýlawdan başga-da demokratiýa özge zatlar bilen bir hatarda konstitusiýa tarapyndan häkimiýetiň çäklendirilmegini, esasy hukuklaryň kepillendirilmegini, etnik we dini azlyklara duşmançylyksyz çemeleşilmegini, şeýle hem dürli-dürli garaýyşlara ýol beril- megini talap edýär. Hakyky demokratiýany gurmak üçin, jemgyýetler saýlawlaryň arasynda agalyk edýän demokratik medeniýetiň we kanuna sarpa goýmaklygyň tizden-tiz orun tutmagyny üpjün etmeli, şeýle hem saýlawlaryň geçirilişi- ne päsgel berjek bolýanlara ýol bermeli däldirler. Birleşen Ştatlaryň Döwlet sekretary Hillari Klinton ýakynda Jorjtaun uniwersitetinde eden çykyşynda: “Demokratiýa” diýmek diňe bir ýolbaşçylary saýlamak maksady bilen saýlaw geçirmek däl-de, eýsem işjeň raýatlar, azat metbugat, garaşsyz kazyýet häkimiýeti, şeýle hem raýatlaryň hemmesiniň öňünde hasa- bat berýän we adyllyk bilen, hiç kemsitmezden, olaryň hak-hukuklarynyň goragyny üpjün etmäge ukyply aç-açan işleýän we jogapkär edaralar diýmekdir. Demokratik döwlet- Diňe saýlaw bilen çäklenmeýär Erik Bjornlund Günorta Afrikanyň Pan Afrikan Mejlisiniň daşynda Zimbabweniň “Demokratik özgerişlere tarap” oppozi- sion hereketiniň bir tarapdary: “Goňşy Zimbabwede demokratik reformalaryň amala aşyrylmagyny talap edip, prezident Robert Mugabä gysyş görkezmeli” diýip, mejlise çagyryşlar edip duran pursatynda lerde hak-hukuklara sarpa goýmak ýolbaşçylaryň günbe-gün saýlap alýan zady däl-de, eýsem olaryň häkimiýet başynda bolmagynyň düýp sebäbidir” diýip belledi (Waşington, K.O., 2009-njy ýylyň 14-nji dekabry.) Saýlawlardan soňra syýasy geçişleriň asuda bolmagy wajypdyr. Sagdyn demokratik döwletde saýlawlarda şow- suzlyga duçar bolan dalaşgärler häkimiýetden ellerini sypaýylyk we asudalyk bilen çekýärler. Şeýle etmek bilen ýeňlen dalaşgärler sarpasyny ýitirmezden, syýasy sahnada täzeden peýda bolýarlar we göreldeleri bilen öz demokratik däp-dessurlarynyň has hem pugtalanmagyna, tejribeleriniň artmagyna goşant edýärler. Hut şeýle-de öz syýasy garşydaş- lary bilen aragatnaşyk saklamak, hormat-sarpasyny görkez- mek bilen, ýeňşe mynasyp bolan dalaşgärler, öz gezeginde, demokratiýanyň berkarar bolmagyna we ösüşe zeper ýetirjek tapawutlary aradan aýyrmak we gapma-garşylygy azaltmak ugrunda tagalla edýärler. Hakyky demokratiýa döwletinde kanuna sarpa goýmak, ýagny kanuny hemme zatdan ýokary tutmak ýörelgesi, syýasy demokratik edaralar we raýat jemgyýetiniň garaşsyz guramalary saýlawlaryň netijelerine sarpa goýulmagyna ýardam edýär. Bu edaralar we gymmatlyklar bolsa, öz gezeginde, raýatlaryň öz hökümmetlerine bolan ynamyny güýçlendirmek bilen syýasatyň bir ýolbaşçydan beýleki ýolbaşça parahatçylykly geçişini goldamaga taýýardyklaryny görkezýär.
Demokratiýa kanunyň hemme zatdan ýokary tutulmagyny talap edýär we ol saýlawlaryň netijeleriniň nähilidigine garamazdan mizemezligini saklaýar. Birleşen Milletler Guramasynyň Howpsuzlyk Şurasy kanunyň hemme zatdan ýokary tutulmagyny şeýle kesgitleýär: “Adamlaryň ählisi, şeýle hem edaralar we özge gurluşlar, döwlet ýa-da hususy edaralar bolsun, tapawudy ýok, şol sanda döwletiň özi hem, halk tarapyndan ykrar edilen, ilat arasynda ýaýran, deň güýje eýe bolan we aýratynlykda kabul edilen hem adam hukuklary ülňülerine laýyk gelýan kanunlaryň öňünde deň derejede jogap bermelidirler.” Kanunyň hemme zatdan ýokarda goýulmagy kanunylykdan, adyllykdan, netijelilikden, şeýle hem barlag we deňagramlaşdyrma ulgamyndan ybaratdyr. Kanunylyk kanunyň aç-açanlyk we demokratik prosesde ulanyljakdygy barasynda gelnen umumy sosiýal ylalaşygy beýan etmegini talap edýär. Adyllyk kanunyň hemmeler üçin deň derejede ulanylmagyny, kazyýet işleriniň adalatly alnyp barylmagyny, raýat azatlyklarynyň goragyny we adalatlygyň hemmelere elýeterli bolmagyny öz içine alýar. Netijelilik kanunlaryň dogry-düzüw ulanylmagyny we ýerine ýetirilmegini aňladýar. Adalatly berjaý edilip, ähli raýatlary goraýan kanun- lar demokratik döwletiň kada-kanuna we ýorelgelere laýyklygyny üpjün etmäge ýardam berýär. Sagdyn demok- ratik döwletde şunuň ýaly kanunlar jemgyýetiň hor- matyna we wepalylygyna mynasyp bolýandygy sebäpli, raýatlar saýlawlaryň şowsuz netijeleri bilen-de ylalaşýarlar. Kanunlaryň berjaý edilişi we dawalaryň çözülişi adalatly bolup geçýän ýurtda durnuklylyk agalyk edýändir. Munuň tersine, adalatsyz we kemsidiji kanunlar jemgyýetiň döwlete bolan hormatyny opurýar. Çenden çykma görnetin bolan halatynda, şunuň ýaly kanunlar jemgyýetiň boýun egmezligi- ne, hatda aýaga galyp, saýlawlaryň kanagatlanarly netije ber- medik ýagdaýyndakydan hem beter çydamsyzlyk ýagdaýyna alyp barmak howpuny özünde jemleýärler. Şu sebäpden ABŞ-nyň prezidenti Dwaýt D. Eýzenhawer: “Kanunyň gün- delik durmuşymyzda hemme zatdan ýokary tutulmagynyň biziň üçin ähmiýetini düşündirmegiň iň aýdyň ýoly kanunyň hemme zatdan ýokary tutulmagyna ýol berilmedik wagtynda nämeleriň bolup geçendigini ýada salmakdyr” diýen pikirini beýan etdi. Kanunyň hemme zatdan ýokarda durmagy adam hukuklarynyň esasylaryna, şeýle hem kazyýetiň kada-düz- günlerine sarpa goýmagy nazarda tutýar, şonuň üçin-de her bir saýlawyň netijesi jemlenende, hut şu zatlar üstün çykmalydyr. Demokratik jemgyýetde saýlawlaryň netije- leri söz we metbugat azatlygynyň, şeýle hem kazyýetiň özbaşdaklygynyň goragyna täsirini ýetirmeýär. Häkimiýet başyna geçen täze ýolbaşçy saýlawçylaryň sargytlarynyň köp we dürli-dürlüdigine garamazdan, ne bu kada-düzgün- leri şübhe astyna almaly, ne-de hiç bir raýatyň, şol sanda saýlawlarda şowsuzlyga uçran dalaşgäri goldan raýatyň-da hukuklaryna howp salmaly däldir. Netijede, kanunyň hemme zatdan ýokary tutulmagy- na bolan hormat geçirilen saýlawlaryň netijesi esasynda häkimiýetiň bir elden başga bir ele asudalykly geçmegine ýol açýar. Saýlawlaryň netijelerini kabul etmekden ýüz öwren ýeňlen dalaşgär bolsa hiç bir goldawa mynasyp bolmaýar; gaýtam tersine, raýatlar oňa goldaw bermegiň ýerine, ony dalaş edýän wezipesine asla mynasyp däl, hatda kanun bozujy, galyberse-de olaryň ortak jemgyýetiniň medeniýetine howp saljak bir şahs hökmünde gararlar. Onsoňam, kanuna we kanun esasynda edilýän işlere sarpa goýulýan döwletde raýatlaryň bulagaýçylygy ýa-da geçirilen saýlawlaryň neti- jeleri bilen ylalaşmakdan ýüz öwürýän, ýeňlen dalaşgärleri goldamaklary gümanadyr.
Kämil syýasy we saýlaw edaralary-da geçirilen saýlawlaryň netijesi esasynda häkimiýetiň bir elden başga bir ele asudalykly geçmek mümkinçiligini artdyrýarlar. Bu edaralar dartgynly we çekeleşikli geçen saýlawlaryň yzysüre peýda bolaýjak gapma-garşylyga (dawa) garşy durmakda demokratik jemgyýetlere gerek bolan çeýelikdir çydamlylyk © AP suratlary / Themba Hadebe Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|