Njy ýylda geçirilen prezident saýlawy abş-nyň taryhynda iň çekeleşikli geçen saýlawlaryň biri boldy
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sagdyn demokratiýany düzýän zatlar
eJ ournal uSa 8
ournal uSa 9 edişine degişlilikde saýlawçylaryň dürli garaýyşlaryna sezewar bolarlar we hatda gizlin ses berişlikde öz ygtyýarlyklaryny elden gidirip hem bilirler. Çekeleşikli geçýän saýlawlar syýasy dalaşgärleriň arasynda gümanalygyň artmagyna alyp barýar, netijede olaryň raýatlaryň isleglerine has jogapkärçilikli garamagyna ýol açýar. Diňe kadaly esasda we azat hem adalatly amala aşyry- lan saýlawlar saýlanýanlaryň saýlawçylaryň öňünde jogapkärçilik duýmagyna sebäp bolýar. Sab-Sahara Afrikada we Ýewro-aziýada kommunistik zamanasyndan soňky döwürde dörän täze demokratik ýurtlaryň köpüsin- de saýlawlardaky bäsleşik saýlanýanlaryň saýlawçylaryň öňünde jogapkärçilikli bolmagyna alyp baryp bilmedi. Kä halatlarda saýlawlaryň aç-açanlykda we konstitusiýa laýyklykda geçirilendigine garamazdan, hut kadaly esasda geçirilmändigi muňa sebäp bolup hyzmat etdi. Döwletleriň birnäçesinde wezipede bolmak möhleti tamamlanandan soň geçirilýän saýlawlarda şol wezipä dalaş edýänleriň biri hök- münde gatnaşýan şahsyýetler özüni anyk goldaýanlara we goldajak saýlawçylara howandar hökmünde çykyş etmek arkaly syýasy oýun meýdanynda agalyk edýärler ýa-da olar “aslyýetinde ýok” garşydaşlary döredýärler, ýa bolma- sa, hakykatdan-da özlerine garşy durýanlary gorkuzýarlar. Munuň üstesine-de daşyndan demokratik bolup görünýän režimler saýlawçylaryň bellige alnyşyny, olaryň gat- naşygyny we sesleriň sanalyşyny berk gözegçilik astynda saklamak arkaly özleriniň häkimiýet başynda bolmaly möh- letini uzaltmagy başarýarlar. Garşydaş partiýalar we dalaşgärler çekeleşikli saýlaw kampaniýalaryny geçirenlerinde, hakyky we görnüşinden şeýle diýip kabul edilýän demokratiýalaryň arasyndaky tapa- wut azalýar. Muňa raýatlar we raýatlyk jemgyýet toparlary gatnaşýar we olar öz gezeginde saýlawçylary bellige almak, býulletenleri gutudan çykarmak, saýlawlaryň geçirilişine gözegçilik etmek ýaly işler bilen meşgullanýarlar. 1998- nji ýylda Slowakiýada, 2000-nji ýylda Horwatiýada we Serbiýada, 2003-nji ýylda Gruziýada, 2004-nji ýylda bolsa Ukrainada bolup geçen öwrülişikli saýlawlarda hut şular ýaly ýagdaý ýüze çykdy. Şu ýurtlarda ýüz beren ýagdaýlaryň her birinde öň wezipede bolup, ýene-de şol wezipä dalaşgär hökmünde çykyş eden awtoritar şahsyýetlere ýa-da olaryň mirasdüşerlerine ýeňlişe sezewar bolandyklaryny boýun aldyrmak üçin, raýatlar demokratik usullary, şol sanda ses bermek we nägilelik bildirmek ýaly usullary ulandylar. Häkimiýetiň bir elden başga bir ele geçiş döwri her bir syýasy ulgama kynçylyk döredýär. Sagdyn demokratik ýurtlar bu kynçylykdan hiç bir bökdençsiz we asudalykly geçýärler. Arassa geçen saýlawlar we häkimiýetleriň bir elden başga ele asudalykly geçmegi şu günki ýeňlenleriň ertirki gün ýeňiji bolmak, şonuň ýaly-da tersine bolup bilmek mümkinçiliginiň bardygyny anyk görkezýär. Ýeňijiler we olaryň tarapdarlary geljekki saýlaw siklini ünsden düşürmän, öz garşydaşlarynyň we bäsdeşleriniň garaýyşlarydyr oý-pikirlerini inkär etmeli däldirler. Ýeňlenler we olaryň tarapdarlary öňki öýke-kinelerini ýatdan çykaryp, häzirki we geljekki mümkinçiliklere üns bermelidirler. Indiki gezek kada-düzgüniň öz peýdalaryna boljakdygyna ynamly garamak bilen olar häzirki syýasy düzgüni aňsatlyk bilen kabul edýärler we demokratik häkimiýetiň zorlukly ýol bilen agdarylmagy ugrunda tagalla ederler öýdülmeýär. Häkimiýetiň täze ýolbaşçynyň eline geçmegi özgeriş- lere alyp barýar, netijede syýasy durnuklylyga kynçylyk döredýär. Demokratiýalar bolsa ýetişip gelýän täze ýolbaşçylara çynlakaý mümkinçilikleri açýan hakyky bäsleşikli saýlawlary kadaly esasda geçirmek hem-de häkimiýetiň bir elden başga bir ele aç-açanlykda geçişini üpjün etmek arkaly geçirilen saýlawlarda üstün çykanlara we ýeňlenlere ykballarynyň özleri üçin taýýarlap goýan güni bilen ylalaşmaga ýardam berip, şu kynçylygy azaldýar. Eýsem-de bolsa demokratiýalar syýasy dinamizm we özge- rişlik bilen deňeşdirilende syýasy zerurlyga, hatda şol bir ýolbaşçynyň häkimiýet başyna garşy-garşy gelmeginiň tarapdary bolan saýlawçylaryň islegine nä derejede ähmiýet berýändigine baglylykda biri-birinden tapawutlanýarlar. Mysal üçin, Amerikanyň Birleşen Ştatlarynda, Russiýada, Ermenistanda we Afrikanyň Sahara çölüniň günortasyn- da ýerleşýän 30-dan gowrak döwletde ýolbaşçylaryň häkimiýet başynda galmaly möhletine konstitusiýa esasyn- da çäklendirme girizilipdir. Şular ýaly çäklendirmeler her bir şahsyýetiň häkimiýet başynda aşa köp galmagynyň öňüni almak arkaly awtokratiýa garşy gönükdirilendir; başga tarapdan bolsa ol raýatlary öz möhletini artykmajy bilen gulluk eden dalaşgärleri goldap ses bermek mümkin- çiliginden mahrum edýär. Hut şu jähetden demokratik režimlerde saýlawlar wajyp iki wezipäni ýerine ýetirýär. Olar hökümetlerden jemgyýetiň öňünde jogapkärçilikli bolmaklygyny talap edýär we syýasy häkimiýetiň bir elden başga bir ele asudalykly geçmegine ýardam berýär. Öz gezeginde şu iki wezipe demokratiýany kanuny edýär. Sagdyn demokratik ýurduň raýatlary wekil- çilikli häkimiýeti syýasaty alyp barmagyň “ýeke-täk ýoly” hasaplaýarlar. n
Birleşen Ştatlarynyň hökümetiniň garaýyşlaryny ýa-da alyp barýan syýasatlaryny beýan etmeýär. waleri Buns, Kornel uniwersitetiniň döwleti öwreniş dersi boýunça mugallymy we halkara derňewler boýunça “Aaron Binenkob” maksatnamasynyň başlygy, ýewropanyň we ýewraziýanyň çäginde kommunistik zamanasyndan soňky döwürde demokratik we awtoritar dolandyryşlar boýunça bilermen. Ol “Dünýä çäginde kommunistik zamanasyndan soňky döwürde demokratiýa we awtoritarizm” atly žurnalyň egindeş redaktorydyr (2009-njy ýyl). sagdyn demokratik jemgyýetlerde geçirilýän saýlawlar hökümetlerden jemgyýetiň öňünde jogapkärçilikli bolmagy talap edýär we häkimiýetiň bir elden başga ele asudalykly geçmegine ýardam berýär. D emokratik saýlaw ses bermekden we sesleri sana- makdan başga zatlary-da talap edýär. Sagdyn demokratik jemgyýetlerde geçirilýän saýlawlar hökümetlerden jemgyýetiň öňünde jogapkärçilikli bolmagy talap edýär. Beýle saýlawlar aşakda agzalyp geçiljek şertler üpjün edilende mümkin bolýar: • Raýatlara öz syýasy wekillerini saýlamaga erkinlik berlende; • Raýatlara olaryň goldawyna garaşýan dalaşgärleriň arasyndan islänini saýlap almaga mümkinçilik berlende; • Wezipeli adamlaryň öňki wezipesine täzeden saýlanmagy üçin belli bir döwür geçmelidir. Olar wezipelerini berjaý
Waleri Buns 2004-nji ýylda Kiýewde bolup geçen ýörüşde ukrainalylaryň oppozision lideri Wiktor Ýuşçenkony gutlap, begenjini beýan edip barýan pursatynda. Onlarça müň adam saýlawlaryň netijeleriniň galplaşdyrylmagyndan we saýlawçylara gysyş görkezilip gorku- zylmagyndan närazylygyny bildirdi. “Mämişi rewolýusiýa” geçirilen saýlawlaryň yglan edilen netijeleriniň ýatyrylmagyna alyp bardy. Munuň yzysüre täzeden azat we adalatly saýlawlar geçirildi. © AP
Alexander Zemlianichenko Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|