eJ
ournal
uSa
10
eJ
ournal
uSa
11
Filip n. Howard – waşington ştatynyň sietl şäherindäki
waşington uniwersitetiniň aragatnaşyklar bolüminiň dosen-
ti we halkara ylymlar boýunça jäkson kollejiniň mugallymy.
Ol 2006-njy ýylda neşir edilen “Habar beriş serişdeleriniň
täze kampaniýasy we dolandyrylýan raýat” (new
media Campaign and the managed Citizen) we Oksford
uniwersitetiniň çaphanasy tarapyndan 2010-njy ýylda çap
ediljek “Hökmürowanlygyň we demokratiýanyň san asly”
(the Digital Origins of Dictatorship and Democracy)atly
kitabyň awtory.
Köpçülikleýin öýjükli habar beriş serişdeleri we
jemgyýetçilik aragatnaşyk ulgamy raýatdyr raýatlyk
jemgyýetiň toparlaryny aragatnaşyk we mobilizasiýa üçin
gerek gurallar bilen üpjün edýärler. Olar aýry-aýry adamlaryň
öz pikirini beýan edip biljek meýdanlaryny döredýärler we
dürli-dürli garaýyşlardyr oý-pikirlerini beýan edýärler, şeýle
etmek bilen-de syýasy demokratiýa tarap barýan hereketi
güýçlendirýärler.
M
aglumat tilsimatlarynyň täze görnüşleri syýasy
medeniýete düýpli täsirini ýetirýär. Ýigrimi
birinji asyryň raýatlyk jemgyýetiniň infrastruk-
turasyna gezek gelende, internet ulgamyna we aragatnaşyk
serişdeleriniň beýleki görnüşlerine has ynamly garalýar,
şeýle hem raýatlaryň söhbetdeşligi üçin amatly şertler
döredýän öýjükli ”howpsuzlyk zolagyny“ amatly görýär.
Hususan-da, döwlet neşiriniň we milli ýaýlymlaryň berk bar-
laglara sezewar bolýan ýurtlarynda şeýle mümkinçiliklerden
has giňden peýdalanylýar. Gysgaça aýdylanda, tilsimatlar
syýasy aragatnaşygyň täze we wajyp serişdelerini has hem
pugtalandyrdy we mümkinçiliklerini artdyrdy, şeýle hem
Öýjükli köpçülikleýin öýjükli habar
beriş serişdeleriniň raýat jemgyýetine
ýetirýän dowamly täsiri
Filip N. Howard
2009-njy ýylyň iýun aýy: öýjükli telefonlaryň surat alýan abzallary Eýranyň paýtagty Tähranda saýlawlaryň netijelerine
nägilelik beýan edip duran pursatyny resmileşdirýärler.
raýatlary demokratiýa nukdaý nazaryndan pikirlenmäge we
hereket etmäge uýgunlaşdyrdy.
Raýatlyk jemgyýet, köplenç, öz-özünden kemala gelýän
we öz-özüni goldaýan, esasy gymmatlyklaryny paýlaşýan
we meýletinlik esasda syýasy, ykdysady we medeni çäreleri
gurnaýan, özem döwlete garaşly bolmadyk adamlar topary
hökmünde kesgitlenilýär.
Raýatlyk jemgyýetdäki toparlar Halkara günä geçiş
(Amnesty International) guramasyndan başlap, Amerikanyň
Birleşen Ştatlarynyň biri-birine goňşuçylykda ýaşaýan
raýatlary tarapyndan döredilen bouliň oýunçylar toparyna we
bütin dünýä derejesinde internetiň awtomatik režimde here-
ket edýän online ulgamynyň hyzmatlaryndan peýdalanýan
adamlar toparyna çenli dürli ululykda bolup biler.
Raýatlyk jemgyýetdäki toparlaryň ähmiýeti, hususan-
da saýlaw möwsüminde artýar, çünki olar dürli-dürli müm-
kinçilikdir perspektiwalary beýan edýärler we olary ara-
gatnaşyk serişdeleri arkaly giňden ýaýradýarlar. Beýan
edilen garaýyşlaryň dürli-dürlüligi raýatlarda “demokratik
jemgyýetde hiç bir toparyň ýeke özüniň “bütin jemgyýete
wekilçilik ederin” diýen talaby öňe sürüp bilmez” diýen
uly ynam döredýär. Tersine, milli maksatlary kesgitlemekde
we syýasatlary işläp düzmekde örän köp toparlar özboluşly
goşant goşýarlar.
w
ERTuAL
jEMGYÝETLERI
DÖRETMEK
Internet raýatlyk jemgyýet toparlarynyň guramaçylyk
we aragatnaşyk meseleleri üçin maddy-tehniki seriş-
de bolup durýar. Internetiň “Web” aragatnaşyk ulgamy
olar üçin döwlete garaşly bolmadyk bir maglumat infra-
strukturasy hökmünde hyzmat edýär. Şeýle infrastruktu-
ra bolsa öz gezeginde jemgyýetçilik hereketleriň ösmegi
üçin mäkäm bir binýatdyr. Mysal üçin, Tunisiň raýatlary
döwlet derejesindäki parahorlygyň üstüni açmak maksady
bilen ýörite “YouTube” videofilmleri döredip, olardan
peýdalanmak bilen Tunisiň prezidentiniň aýalynyň Milan
we Pariž şäherlerinde söwda etmek üçin, döwletiň uçaryn-
dan neneňsi peýdalanýandygyny görkezdiler. Umuman
alanymyzda, internet dünýä döwletleriniň aglaba köpüsinde
syýasy aragatnaşygyň ösüşine täsirini ýetirdi. Ynha internet
giňişligi (kibergiňişlik) – bu bir forum bolmak bilen, onda
raýat jemgyýeti döwletiň nähili bolmalydygy barasyn-
daky pikirleri orta atýar. Ýurtlaryň birnäçesinde bolsa hut
şu giňişlikde ateizmiň tarapdarlary bilen yslamçylaryň
arasynda güýçli çekeleşikler gidýär, ýene birnäçesinde
bolsa bu giňişlik her hili syýasy söhbetdeşlikleriň geçýän
meýdanydyr.
Saýlawlardan soň aýak üstünde berk durýan wertual
jemgyýet toparlary döwlet gözegçiliginden dolulygyna diýen
ýaly garaşsyzdyr, ýöne kä halatlarda olar babatynda döwlet
tarapyndan barlag geçirilýär we hatda galplaşdyrmalara-
da sezewar edilýärler. Syýasy elitalar Internetiň “online”
guraly arkaly amala aşyrylýan söhbetdeşlige gözegçilik
etmek maksady bilen öz wertual jemgyýetlerini döretmäge
synanyşsalar-da, heniz olaryň bu pikiri başa barmady.
Awstriýa, Kanada, Amerikanyň Birleşen Ştatlary we Beýik
Britaniýa ýaly ýurtlarda bulary kä halatda “AstroTurf”,
ýagny sport meýdançalary üçin emeli otluk ýerleriň here-
ketleri diýip atlandyrýarlar. Emeli bolandygy üçin, olaryň
kök urma ähtimallygy gaty az we saýlawlarda ses berişlik
gününden soň olar uzak dowam edip bilmeýärler.
Ýöne döwletiň raýatlyk jemgyýet toparlarynyň, şeýle
hem halkara jemgyýetçilik guramalaryň we ýurduň çägindäki
şulara meňzeş bileleşikleriň biri-biri bilen has hakyky bag-
lanyşykdyr gatnaşyklary uzak dowam etmäge ukyplydyr.
Şular ýaly wertual jemgyýetler, hususan-da, “offline”
jemgyýetlere degişlilikde döwlet tarapyndan berk gözegçi-
likdir barlaglar amala aşyrylýan ýurtlarda has belli bolýar.
Syýasy oppozisiýanyň aç-açan çäklendirilen ýurtlarynda
internet giňişligi forumyndan peýdalanylýar. Hatda “online”
maglumat býulletenleri we internet arkaly dünýä dereje-
sinde meşhur bolan sagatlary satyn almak üçin niýetlenen
söhbetdeşlik otaglary söz azatlygynyň saytlaryna öwrülip
barýarlar we bularda söz azatlygynyň goragy söhbetdeşligiň
mowzugy hökmünde wagt ölçegini hem gysyp çykarýar.
Internet awtoritar režimi bolan döwletleriň çäginden daşda
ýerleşýän oppozision hereketlere ýurt bilen aragatnaşyk
saklamaga we syýasy aragatnaşyk ulgamyna goşulmaga
mümkinçilik döredýär. Syýasy partiýalara degişlilikde gada-
gançylyk girizmeklik resmi syýasy oppozisiýanyň ýurduň
daşyndan “online” döredilendigini aňladýar. Şonuň ýaly-da,
bu raýatlyk jemgyýetiň ýolbaşçylarynyň internet ulgamy
tilsimatlarynyň mümkinçilik döredýän başga guramaçylyk
görnüşlerinden peýdalanmaly bolýandygyny aňladýar.
R
AÝATLYK
BoRÇLARA
ÝARDAM
BERMEK
Ýaňy-ýakynda Malaýziýada, Indoneziýada we
Türkiýede saýlawlar geçirildi. Gözegçileriň aglabasynyň
pikiriçe, olar gowy geçdi. Syýasy kampaniýalary geçir-
mekde öýjükli metbugat serişdeleri wajyp orun tutdy we
şu jähetden demokratiýa has pugtalanan ýaly görünýar.
Taryhlarynyň biri-birinden tapawutlydygyna garamazdan,
bu ýurtlaryň çäginde kemala gelen syýasy medeniýete
birmeňzeş aýratynlyklar mahsusdyr:
• Täzelikler babatynda bu ýurtlaryň raýatlary halkara
derejesine degişli mazmuny has giňeltdiler;
• Aragatnaşyk babatynda, maşgalalar we dost-ýarlar
internetiň “Twitter”, “Facebook” we “Orkut” ýaly
ulgamlaryna köp gyzyklanma bildirýärler, çünki döw-
letden garaşsyzdyklary sebäpli, olar barlaga sezewar
bolmaýar;
© AP
suratlary