Nora Shaki, [
Yüklə 64,85 Kb.
|
|
Nora Shaki, [17.02.2023 1:15] 1. Korxonaning qiska muddatli va uzoq muddatli oraliqdagi faoliyati. 2. Xarajatlar togrisida tushuncha. Boy berilgan imkoniyatlar va alternativ xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar. Iqtisodiy xarajatlar, buxgalteriya xarajatlari. Ichki va tashqi xarajatlar. 3. Iqtisodiy foyda va normal foyda. YAlpi xarajatlar. Ozgaruvchan va ozgarmas xarajatlar. Ortacha xarajatlar. CHekli xarajatlar. 4. Ishlab chiqarish xarajatlari chiziqlari. Uzoq va kisqa muddatlardagi xarajatlar grafiklari. Qiska va uzoq muddatdagi xarajatlarning ozaro bogliqligi. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash, Ortacha ishlab chiqarish va chekli xarajatlar grafiklarining ozaro joylashuvi. 5. Ishlab chiqarish xarajatlari funksiyasi va uning xususiyati. Mamlakatni modernizasiyalash sharoitida ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish yullari. Tayanch so’z va iboralar: Boy berilgan imkoniyatlar va alternativ xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar. Iqtisodiy xarajatlar, buxgalteriya xarajatlari. Ichki va tashqi xarajatlar. Iqtisodiy foyda va normal foyda. YAlpi xarajatlar. Ozgaruvchan va ozgarmas xarajatlar. Ortacha xarajatlar. CHekli xarajatlar. 1. Korxonaning qiska muddatli va uzoq muddatli oraliqdagi faoliyati. Har qanday firmaning asosiy maqsadi foydani maksimallashtirishdan iboratdir. Umumiy holda foyda yalpi daromaddan umumiy xarajatlarni ayirish orqali topiladi.  (1)
bu yerda - foyda; - umumiy daromad; - umumiy xarajat.
Xarajatlar firmaga nisbatan tashqi va ichki xarajatlarga bolinadi. Tashqi xarajatlarga tashqi tolovlar, ya’ni tashqi mol yetkazib beruvchilarga (xom-ashyo, materiallar, elektroenergiya, gaz) tolovlar kiradi. Umumiy daromaddan tashqi xarajatlarni ayirib tashlasak, buxgalteriya foydasini olamiz. Buxgalteriya foydasi ichki (yashirin) xarajatlarni hisobga olmaydi Ichki xarajatlar sifatida quyidagilar qaraladi: 1) tadbirkorning oziga tegishli resurslarga bolgan xarajati; 2) tadbirkorlik qobiliyatiga togri keladigan va tadbirkorga tegishli bolgan normal foyda. Buxgalteriya foydasidan ichki xarajatlarni ayirib tashlasak iqtisodiy foydani olamiz. Tashqi va ichki xarajatlarning yigindisi alternativ yoki iqtisodiy xarajatlarni tashkil qiladi. Alternativ xarajatlar, firmaning resurslaridan eng yaxshi variantda foydalanishi bilan bogliq yo`qotilgan imkoniyatlardir. Iqtisodiy xarajatlar firma faoliyatini buxgalter va iqtisodchi tomonidan baholanishni farq qilishga imkon beradi. Buxgalterni birinchi navbatda, firmaning ma’lum muddat davomidagi (hisobot davrida) faoliyati natijalari qiziqtiradi. Iqtisodchini esa firmaning kelajagi, uning kelajakdagi faoliyati qiziqtiradi. SHuning uchun ham firma ixtiyoridagi resurslardan eng yaxshi alternativ foydalanish variantlarini topishga e’tibor beradi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:17] Qaytarilmaydigan xarajatlar. qaytarilmaydigan xarajatlar oldin qilingan xarajatlar bolib, ularni qaytadan tiklash mumkin emas. Bu xarajatlar qaytarilmasligi uchun ham firmaning qaror qabul qilishiga ta’sir qilmaydi. Masalan, firma 100 ming somga maxsus uskuna sotib oldi, lekin firmaning qarori ozgardi va bu uskuna umuman kerak bolmay qoldi, undan alternativ foydalanish varianti mavjud emas. Firma ushubu uskunani 60 ming somga sotib, 40 ming som zarar kordi. 40 ming som qaytarilmaydigan xarajat hisoblanadi va firmaning harakatiga ta’sir qilmaydi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:18] zgarmas xarajat (FC - fixed cost) - bu qisqa muddatli oraliqda mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bogliq bolmagan xarajatdir (mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshganda ham, kamayganda ham ozgarmaydigan xarajat). Ozgarmas xarajatlarga binodan, texnikadan, inshootlardan, ishlab chiqarish uskunalaridan foydalanish bilan bog`liq xarajatlar, ijara haqi, kapital ta’mirlash, ma’muriy xarajatlar kiradi Nora Shaki, [17.02.2023 1:19] Ortacha ozgarmas xarajat (AFC - Average Fixed Cost) - bir birlik mahsulotga togri keladigan ozgarmas xarajat bolib, u quyidagicha aniqlanadi: . (5)
Ortacha ozgarmas xarajat mahsulot hajmi oshishi bilan kamayib boradi.
Nora Shaki, [17.02.2023 1:20] zgarmas xarajat va ortacha ozgarmas xarajatlar chizig`i grafikda quyidagicha tasvirlanadi (11.1-rasm). Nora Shaki, [17.02.2023 1:21] Ozgaruvchan xarajat (VC - Variable Cost) - mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bogliq bolgan xarajat, ya’ni mahsulot hajmi oshganda yoki kamayganda ozgaradigan xarajat. Ozgaruvchan xarajat ga bogliq funksiya bolib,  korinishida yozilishi mumkin. Ozgaruvchan xarajatlarga xom ashyoga, elektroenergiyaga, gazga, yordamchi materiallarga bolgan xarajatlar hamda ish haqi kiradi. Ortacha xarajatlar shunday xususiyatga egaki, ishlab chiqarishning boshlangich qismida uning osish sur’ati mahsulot ishlab chiqarish sur’atidan yuqori boladi, ishlab chiqarish hajmi optimal olchovga erishganda ozgaruvchan xarajatlar kamayib, undan keyin yana oshadi. Ortacha ozgaruvchan xarajatlar (AVC - Average Variable Cost) - bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotga togri keladigan ozgaruvchan xarajat bolib, u ozgaruvchan xarajat miqdorini ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi. Ortacha xarajatlar firma optimal texnologik razmerga (optimal ishlab chiqarish hajmiga) erishganda ozining minimal qiymatiga erishadi (11.2-rasm), ishlab chiqarish hajmi yana oshsa, ortacha xarajat ham oshib boradi (bu yerda boshqarishning murakkablashuvi, samarali bolmagan resurslardan foydalanish, ozgaruvchan xarajatlarni oshishiga sabab boladi). Ortacha o`zgaruvchan xarajat firma faoliyatini tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Uning yordamida firma faoliyatining samaradorligi, firmaning muvozanat holati va kelajakdagi istiqboli (ishlab chiqarishni kengaytirish, qisqartirish yoki tarmoqdan chiqish) belgilanadi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:22] Umumiy xarajatlar (TC - Total Cost) - qisqa muddatli orliqda ma’lum miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan ozgarmas va ozgaruvchan xarajatlarning yigindisiga teng: . (6)
Bu yerda - ozgarmas xarajat,  - ozgaruvchan xarajat.
Ortacha xarajatni ba’zi hollarda orniga bilan ham belgilaydi. Grafik korinishda umumiy xarajat chizigi ozgarmas va ozgaruvchan xarajatlar chiziqlarini qoshish bilan hosil qilinadi (11.3-rasm). Nora Shaki, [17.02.2023 1:23] sm. Umumiy xarajatlar. Ortacha umumiy xarajatlarni umumiy xarajatni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bolish yoli bilan aniqlash mumkin: ,
yoki ortacha ozgarmas (AFC) va ortacha ozgaruvchan (AVC) xarajatlarni qoshish yoli bilan aniqlanadi: . (7)
,  va  chiziqlarining grafikdagi korinishi quyidagi rasmda keltirilgan (11.4-rasm). Nora Shaki, [17.02.2023 0:45]
Ishlab chiqarish sarf- xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste'molchilarga yetkazib berish uchun qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilgi va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sugurtaga ajratmalar, foiz tolovlari va boshqa xarajatlar kiradi.Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil etadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bolib organish mumkin. bevosita ishlab chiqarish xarajatlari : muomala xarajatlari: -Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotni bevosita ishlab chiqarish uchun qilinadigan barcha sarflar: ish haqi, xom ashyo, material sarflari, amortizatsiya va hokazolar.Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Sarf xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish, korxona iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish yollarini qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini beradi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:15] 1. Korxonaning qiska muddatli va uzoq muddatli oraliqdagi faoliyati. 2. Xarajatlar togrisida tushuncha. Boy berilgan imkoniyatlar va alternativ xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar. Iqtisodiy xarajatlar, buxgalteriya xarajatlari. Ichki va tashqi xarajatlar. 3. Iqtisodiy foyda va normal foyda. YAlpi xarajatlar. Ozgaruvchan va ozgarmas xarajatlar. Ortacha xarajatlar. CHekli xarajatlar. 4. Ishlab chiqarish xarajatlari chiziqlari. Uzoq va kisqa muddatlardagi xarajatlar grafiklari. Qiska va uzoq muddatdagi xarajatlarning ozaro bogliqligi. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash, Ortacha ishlab chiqarish va chekli xarajatlar grafiklarining ozaro joylashuvi. 5. Ishlab chiqarish xarajatlari funksiyasi va uning xususiyati. Mamlakatni modernizasiyalash sharoitida ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish yullari. Tayanch so’z va iboralar: Boy berilgan imkoniyatlar va alternativ xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar. Iqtisodiy xarajatlar, buxgalteriya xarajatlari. Ichki va tashqi xarajatlar. Iqtisodiy foyda va normal foyda. YAlpi xarajatlar. Ozgaruvchan va ozgarmas xarajatlar. Ortacha xarajatlar. CHekli xarajatlar. 1. Korxonaning qiska muddatli va uzoq muddatli oraliqdagi faoliyati. Har qanday firmaning asosiy maqsadi foydani maksimallashtirishdan iboratdir. Umumiy holda foyda yalpi daromaddan umumiy xarajatlarni ayirish orqali topiladi.  (1)
bu yerda - foyda; - umumiy daromad; - umumiy xarajat.
Xarajatlar firmaga nisbatan tashqi va ichki xarajatlarga bolinadi. Tashqi xarajatlarga tashqi tolovlar, ya’ni tashqi mol yetkazib beruvchilarga (xom-ashyo, materiallar, elektroenergiya, gaz) tolovlar kiradi. Umumiy daromaddan tashqi xarajatlarni ayirib tashlasak, buxgalteriya foydasini olamiz. Buxgalteriya foydasi ichki (yashirin) xarajatlarni hisobga olmaydi Ichki xarajatlar sifatida quyidagilar qaraladi: 1) tadbirkorning oziga tegishli resurslarga bolgan xarajati; 2) tadbirkorlik qobiliyatiga togri keladigan va tadbirkorga tegishli bolgan normal foyda. Buxgalteriya foydasidan ichki xarajatlarni ayirib tashlasak iqtisodiy foydani olamiz. Tashqi va ichki xarajatlarning yigindisi alternativ yoki iqtisodiy xarajatlarni tashkil qiladi. Alternativ xarajatlar, firmaning resurslaridan eng yaxshi variantda foydalanishi bilan bogliq yo`qotilgan imkoniyatlardir. Iqtisodiy xarajatlar firma faoliyatini buxgalter va iqtisodchi tomonidan baholanishni farq qilishga imkon beradi. Buxgalterni birinchi navbatda, firmaning ma’lum muddat davomidagi (hisobot davrida) faoliyati natijalari qiziqtiradi. Iqtisodchini esa firmaning kelajagi, uning kelajakdagi faoliyati qiziqtiradi. SHuning uchun ham firma ixtiyoridagi resurslardan eng yaxshi alternativ foydalanish variantlarini topishga e’tibor beradi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:17] Qaytarilmaydigan xarajatlar. qaytarilmaydigan xarajatlar oldin qilingan xarajatlar bolib, ularni qaytadan tiklash mumkin emas. Bu xarajatlar qaytarilmasligi uchun ham firmaning qaror qabul qilishiga ta’sir qilmaydi. Masalan, firma 100 ming somga maxsus uskuna sotib oldi, lekin firmaning qarori ozgardi va bu uskuna umuman kerak bolmay qoldi, undan alternativ foydalanish varianti mavjud emas. Firma ushubu uskunani 60 ming somga sotib, 40 ming som zarar kordi. 40 ming som qaytarilmaydigan xarajat hisoblanadi va firmaning harakatiga ta’sir qilmaydi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:18] zgarmas xarajat (FC - fixed cost) - bu qisqa muddatli oraliqda mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bogliq bolmagan xarajatdir (mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshganda ham, kamayganda ham ozgarmaydigan xarajat). Ozgarmas xarajatlarga binodan, texnikadan, inshootlardan, ishlab chiqarish uskunalaridan foydalanish bilan bog`liq xarajatlar, ijara haqi, kapital ta’mirlash, ma’muriy xarajatlar kiradi Nora Shaki, [17.02.2023 1:19] Ortacha ozgarmas xarajat (AFC - Average Fixed Cost) - bir birlik mahsulotga togri keladigan ozgarmas xarajat bolib, u quyidagicha aniqlanadi: . (5)
Ortacha ozgarmas xarajat mahsulot hajmi oshishi bilan kamayib boradi.
Nora Shaki, [17.02.2023 1:20] zgarmas xarajat va ortacha ozgarmas xarajatlar chizig`i grafikda quyidagicha tasvirlanadi (11.1-rasm). Nora Shaki, [17.02.2023 1:21] Ozgaruvchan xarajat (VC - Variable Cost) - mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bogliq bolgan xarajat, ya’ni mahsulot hajmi oshganda yoki kamayganda ozgaradigan xarajat. Ozgaruvchan xarajat ga bogliq funksiya bolib,  korinishida yozilishi mumkin. Ozgaruvchan xarajatlarga xom ashyoga, elektroenergiyaga, gazga, yordamchi materiallarga bolgan xarajatlar hamda ish haqi kiradi. Ortacha xarajatlar shunday xususiyatga egaki, ishlab chiqarishning boshlangich qismida uning osish sur’ati mahsulot ishlab chiqarish sur’atidan yuqori boladi, ishlab chiqarish hajmi optimal olchovga erishganda ozgaruvchan xarajatlar kamayib, undan keyin yana oshadi. Ortacha ozgaruvchan xarajatlar (AVC - Average Variable Cost) - bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotga togri keladigan ozgaruvchan xarajat bolib, u ozgaruvchan xarajat miqdorini ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi. Ortacha xarajatlar firma optimal texnologik razmerga (optimal ishlab chiqarish hajmiga) erishganda ozining minimal qiymatiga erishadi (11.2-rasm), ishlab chiqarish hajmi yana oshsa, ortacha xarajat ham oshib boradi (bu yerda boshqarishning murakkablashuvi, samarali bolmagan resurslardan foydalanish, ozgaruvchan xarajatlarni oshishiga sabab boladi). Ortacha o`zgaruvchan xarajat firma faoliyatini tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Uning yordamida firma faoliyatining samaradorligi, firmaning muvozanat holati va kelajakdagi istiqboli (ishlab chiqarishni kengaytirish, qisqartirish yoki tarmoqdan chiqish) belgilanadi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:22] Umumiy xarajatlar (TC - Total Cost) - qisqa muddatli orliqda ma’lum miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan ozgarmas va ozgaruvchan xarajatlarning yigindisiga teng: . (6)
Bu yerda - ozgarmas xarajat,  - ozgaruvchan xarajat.
Ortacha xarajatni ba’zi hollarda orniga bilan ham belgilaydi. Grafik korinishda umumiy xarajat chizigi ozgarmas va ozgaruvchan xarajatlar chiziqlarini qoshish bilan hosil qilinadi (11.3-rasm). Nora Shaki, [17.02.2023 1:23] sm. Umumiy xarajatlar. Ortacha umumiy xarajatlarni umumiy xarajatni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bolish yoli bilan aniqlash mumkin: ,
yoki ortacha ozgarmas (AFC) va ortacha ozgaruvchan (AVC) xarajatlarni qoshish yoli bilan aniqlanadi: . (7)
,  va  chiziqlarining grafikdagi korinishi quyidagi rasmda keltirilgan (11.4-rasm).
Ishlab chiqarish sarf- xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste'molchilarga yetkazib berish uchun qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilgi va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sugurtaga ajratmalar, foiz tolovlari va boshqa xarajatlar kiradi.Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil etadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bolib organish mumkin. bevosita ishlab chiqarish xarajatlari : muomala xarajatlari: -Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotni bevosita ishlab chiqarish uchun qilinadigan barcha sarflar: ish haqi, xom ashyo, material sarflari, amortizatsiya va hokazolar.Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Sarf xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish, korxona iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish yollarini qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini beradi. Nora Shaki, [17.02.2023 0:47]  View full document 
 View full document 
 End of preview Want to read all 17 pages? Upload your study docs or become a member. View full document 
Students also studied 
9.Moliyaviy investitsiya investitsion siyosat.docx ECO 100
19

26.Ms Excel elektron jadvalda kataklarga formulalar kiritish.docx ECO 100
11

12Marketingda axborot tizimi.docx ECO 100
13

30.Internetda axborot qidiruv tizimlari.doc ECO 100
9

ECO CH1-4.docx ECO 2023
3

Econ tst 2.docx ECO 2023
5
More like this 
mahsulot_ishlab_chiqarish_auditi MATH 234
10
NOTES

1.docx
ENGLISH 137
12
 Aholi farovonligini oshirishda aholining turmush darajasi, daromadlar hamda ularni davlat tomonidan ECONOMICS 632 18
 Iqtisodiyot nazariyasi (400 test).pdf ECON 203
17

Chapter 6 ECO 4223
5
TEST PREP 
Class Exercises_Monetary Policy ECO 2023
3
Newly uploaded documents 
If a party breaches a contract to which you are a party several courses of 18
DOCUMENT 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
See more Scroll to top Company
About Us
Scholarships Sitemap
Q&A Archive
Standardized Tests Education Summit Get Course Hero iOS
Android
Chrome Extension Educators Tutors
Careers
Leadership Careers
Help
Contact Us FAQ
Feedback
Legal
Copyright Policy
Academic Integrity Our Honor Code Privacy Policy Terms of Use Attributions Connect with Us College Life Facebook
Twitter
LinkedIn
YouTube

 
Copyright © 2023. Course Hero, Inc. Course Hero is not sponsored or endorsed by any college or university. Nora Shaki, [17.02.2023 0:53] Ishlab chiqarish xarajatlari — korxonaning mahsulot Ishlab chiqarish maqsadlarida, iqtisodiy resurslar sotib olish uchun qilgan pul sarflari. Firma oʻz faoliyatini bozordan moddiy resurslar, yaʼni asbob-uskuna, dastgohlar, transport va aloqa vositalari, xom ashyo, yoqilgʻi, har xil materiallarni, mehnat bozoridan ish kuchini sotib olishdan boshlaydi. Shunga muvofiq holda Ishlab chiqarish harajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonil-gʻi va energiya harajatlari, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sugʻurtaga ajratmalar, foiz toʻlovlari va b. harajatlar kiradi. Ishlab chiqarish harajatlari. ga qilingan barcha harajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxinn tashkil qiladi. Ishlab chiqarish harajatlarini oʻrganishga iqtisodchilar turlicha yondoshadilar. Jumladan, harajatlarning qiymat nazariyasiga koʻra, Ishlab chiqarish harajatlari quyidagi turlarga boʻlinadi: doimiy harajatlar: — korxona toʻlov majburiyatlari, soliqlar, amortizatsiya ajratmalari, ijara haqi, qoʻriqlash xizmati harajatlari, boshqaruv xodimlari maoshi va b; oʻzga-ruvchan harajatlar: — xom ashyo, materiallar, yonilgʻi, transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun harajatlar. Umumiy (yalpi) harajatlar — doimiy va oʻzgaruvchan harajatlar yi-gʻindisi. Bevosita Ishlab chiqarish harajatlari — konkret mahsulot i.ch.ga ketgan va bevosita uning tannarxiga oʻtadigan harajatlar. Bilvosita harajatlar — mahsulot tannarxiga bevosita qoʻshilmaydigan harajatlar. Oʻrtacha harajatlar — maʼlum vaqt orali-gʻidagi mahsulot birligiga, tovarlar partiyasi boʻyicha yoki tashkilotlar gu-ruqi boʻyicha bir buyumga toʻgʻri keladigan harajatlarning oʻrtacha kattaligi. Ekspluatatsiya (foydalanish) harajatlari — uskunalar, mashinalar, transport, Ishlab chiqarish vositalarini va kundalik foydalaniladigan xoʻjalik buyumlarini ishlatish bilan bogʻliq boʻlgan harajatlar (yana q. Muomala harajatlari). Korinib turibdiki, xojalikni yuritish va buning natijasida muayyan foyda olish oz-ozidan bolmaydi, balki talaygina sarf-xarajatlar evaziga amalga oshadi. Ana shunday sarf-xarajatlarni, yani ishlab chiqarish jarayonida sarflanadigan xarajatlarni ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xojalik yurituvchi har qanday subyektning asosiy maqsadi foyda olishdir. Biroq bu maqsadga erishish, birinchidan, iqtisodiy resurslar sotib olishga sarflangan xarajatlar bilan belgilansa, ikkinchidan, ishlab chiqarilgan mahsulotga bolgan talab bilan chegaralanadi. Binobarin, ishlab chiqarish xarajatlari foyda miqdorini belgilab beruvchi omil bolib qolmay, taklif hajmiga ham bevosita tasir etadi. Shuning uchun bu xarajatlarni rejalashtirish, hisobga olish va doimo tahlil qilib borish firma (korxona)ni oqilona boshqarish va uning moliya-xojalik faoliyati samaradorligini oshirishning muhim omili bo`lib xizmat qiladi. Har qanday ishlab chiqarish firma (korxona)si oldida turadigan muhim vazifa, bu – umuman ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish emas, balki mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishdan iboratdir. Firmaning bir oyda (yoki yilda) oladigan foydasini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: Nora Shaki, [17.02.2023 0:54] F q D – X Bu erda: D - daromadlar; X - xarajatlar. Agar firma malum vaqt ichida 10 mln. somlik sarf-xarajatlar qilgan holda ishlab chiqargan mahsulotini 12 mln. somga sotgan, yani shuncha daromad olgan bolsa, uning olgan foydasi 2 mln. somni tashkil etadi. Muayyan tadbirlarni amalga oshirib, mahsulot birligiga sarflanayotgan xarajatlarni 1 mln. somga kamaytirsa, uning oladigan foydasi endi 2 mln. (yani 12-10) emas, balki 3 mln. (yani 12-9) somni tashkil etadi. Endi shu misolimizni boshqacharoq qilib koramiz. Firma osha tadbirlar natijasi olaroq 10 mln. somlik sarf-xarajatlar qilib, 12 mln. somlik emas, balki 13 mln. somlik mahsulot ishlab chiqardi va sotdi deylik. Bu holda uning foydasi 3 mln. somni tashkil etadi. Korinib turibdiki, mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish ikki yol bilan hal etilishi mumkin: -muayyan miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirish; -muayyan miqdordagi sarf-xarajatlar bilan koproq mahsulot ishlab chiqarish. Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf boladigan xarajatlarni bevosita va bilvosita turlarga ajratish mumkin. Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotni ishlab chiqarish bilan bogliq bolgan xarajatlar bolib, ular shu mahsulot tannarxiga togridan-togri kiritiladi. Xomashyo va asosiy materiallar, yoqilgi, elektr energiyasi, boshqa korxonalardan sotib olinadigan yarim fabrikatlar, ishchilarning ish haqi va shunga oxshash xarajatlar bevosita xarajatlarni tashkil etadi. Bilvosita xarajatlar deb ishlab chiqarishni tayyorlash va ozlashtirish, dastgohlarni saqlash va ekspluatatsiya qilish, tsex, umumkorxona va ishlab chiqarishdan tashqaridagi xarajatlarga aytiladi. Ishlab chiqarishni tayyorlash va ozlashtirish xarajatlariga quyidagilar kiradi: -yangi ishga tushirilgan korxonalarni ozlashtirish va foydasini taminlash bilan bogliq xarajatlar; -yangi turdagi mahsulot, ilgor texnologik jarayonlarni tayyorlash va ozlashtirish uchun sarflangan xarajatlar; -yangi, unumli texnikani yaratganligi uchun mukofot fondi ajratmalari va boshqalar. Dastgohlarni saqlash va ekspluatatsiya qilish xarajatlariga dastgohlarni joriy sozlash, tsex transporti, ish joylarining amortizatsiyasi, tsex instrumentlarini tiklash va moslash bilan bogliq bolgan xarajatlar kiradi. Sex xarajatlari deyilganda, tsexni boshqaruvchi xodimlarning ish haqi fondi va ijtimoiy muhofaza uchun ajratmalar, uni isitish, yoritish, suv va kanalizatsiya tarmoqlari bilan taminlash, ilmiy tadqiqotlar otkazish va hokazolar bilan bogliq xarajatlar tushuniladi. Umumkorxona xarajatlari korxonani boshqarish bilan bogliq bolgan xarajatlar yigindisidan iborat bolib, ularga quyidagilar kiradi: -boshqarish xarajatlari; -umumxojalik xarajatlari; -tolov va ajratmalar. Boshqarish xarajatlari quyidagilardan iboratdir: -zavod boshqarmasi, bolimlar xodimlarining tasdiqlangan shtat royxatiga muvofiq mansab maoshlarining yigindisi; -xodimlarning xizmat safari xarajatlari; -soqchi xodimlarning ish haqi, ularga beriladigan maxsus kiyimlar, ot ochiruvchi mashinalarga sarf qilinadigan yoqilgi qiymati, mashinalarni sozlash uchun zarur materiallar va boshqa xarajatlar; -zavod boshqarmasi binosi, umumkorxona yollari, omborlari, tibbiyot punktiga ajratilgan xona, oshxona, bufet va klublarning amortizatsiya ajratmalari va ularni joriy sozlash, yoritish, isitish va suv bilan taminlash xarajatlari; -kadrlar tayyorlash, oliy va orta maxsus maktablaridan kelgan talabalar bilan otkaziladigan ishlab chiqarish amaliyotlariga sarflanadigan xarajatlar. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bogliq bolgan xarajatlar mahsulot miqdoriga qarab togri mutanosiblikda ozgarib (kopayib yoki ozayib) turadi. Shuning uchun ularni ozgaruvchan xarajatlar deb yuritiladi. Bilvosita xarajatlar firma (korxona)da ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdoriga qarab ozgarmaslik xususiyatiga ega. Shuning uchun ularni doimiy yoki o`zgarmas xarajatlar deb aytiladi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:15] 1. Korxonaning qiska muddatli va uzoq muddatli oraliqdagi faoliyati. 2. Xarajatlar togrisida tushuncha. Boy berilgan imkoniyatlar va alternativ xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar. Iqtisodiy xarajatlar, buxgalteriya xarajatlari. Ichki va tashqi xarajatlar. 3. Iqtisodiy foyda va normal foyda. YAlpi xarajatlar. Ozgaruvchan va ozgarmas xarajatlar. Ortacha xarajatlar. CHekli xarajatlar. 4. Ishlab chiqarish xarajatlari chiziqlari. Uzoq va kisqa muddatlardagi xarajatlar grafiklari. Qiska va uzoq muddatdagi xarajatlarning ozaro bogliqligi. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash, Ortacha ishlab chiqarish va chekli xarajatlar grafiklarining ozaro joylashuvi. 5. Ishlab chiqarish xarajatlari funksiyasi va uning xususiyati. Mamlakatni modernizasiyalash sharoitida ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish yullari. Tayanch so’z va iboralar: Boy berilgan imkoniyatlar va alternativ xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar. Iqtisodiy xarajatlar, buxgalteriya xarajatlari. Ichki va tashqi xarajatlar. Iqtisodiy foyda va normal foyda. YAlpi xarajatlar. Ozgaruvchan va ozgarmas xarajatlar. Ortacha xarajatlar. CHekli xarajatlar. 1. Korxonaning qiska muddatli va uzoq muddatli oraliqdagi faoliyati. Har qanday firmaning asosiy maqsadi foydani maksimallashtirishdan iboratdir. Umumiy holda foyda yalpi daromaddan umumiy xarajatlarni ayirish orqali topiladi.  (1)
bu yerda - foyda; - umumiy daromad; - umumiy xarajat.
Xarajatlar firmaga nisbatan tashqi va ichki xarajatlarga bolinadi. Tashqi xarajatlarga tashqi tolovlar, ya’ni tashqi mol yetkazib beruvchilarga (xom-ashyo, materiallar, elektroenergiya, gaz) tolovlar kiradi. Umumiy daromaddan tashqi xarajatlarni ayirib tashlasak, buxgalteriya foydasini olamiz. Buxgalteriya foydasi ichki (yashirin) xarajatlarni hisobga olmaydi Ichki xarajatlar sifatida quyidagilar qaraladi: 1) tadbirkorning oziga tegishli resurslarga bolgan xarajati; 2) tadbirkorlik qobiliyatiga togri keladigan va tadbirkorga tegishli bolgan normal foyda. Buxgalteriya foydasidan ichki xarajatlarni ayirib tashlasak iqtisodiy foydani olamiz. Tashqi va ichki xarajatlarning yigindisi alternativ yoki iqtisodiy xarajatlarni tashkil qiladi. Alternativ xarajatlar, firmaning resurslaridan eng yaxshi variantda foydalanishi bilan bogliq yo`qotilgan imkoniyatlardir. Iqtisodiy xarajatlar firma faoliyatini buxgalter va iqtisodchi tomonidan baholanishni farq qilishga imkon beradi. Buxgalterni birinchi navbatda, firmaning ma’lum muddat davomidagi (hisobot davrida) faoliyati natijalari qiziqtiradi. Iqtisodchini esa firmaning kelajagi, uning kelajakdagi faoliyati qiziqtiradi. SHuning uchun ham firma ixtiyoridagi resurslardan eng yaxshi alternativ foydalanish variantlarini topishga e’tibor beradi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:17] Qaytarilmaydigan xarajatlar. qaytarilmaydigan xarajatlar oldin qilingan xarajatlar bolib, ularni qaytadan tiklash mumkin emas. Bu xarajatlar qaytarilmasligi uchun ham firmaning qaror qabul qilishiga ta’sir qilmaydi. Masalan, firma 100 ming somga maxsus uskuna sotib oldi, lekin firmaning qarori ozgardi va bu uskuna umuman kerak bolmay qoldi, undan alternativ foydalanish varianti mavjud emas. Firma ushubu uskunani 60 ming somga sotib, 40 ming som zarar kordi. 40 ming som qaytarilmaydigan xarajat hisoblanadi va firmaning harakatiga ta’sir qilmaydi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:18] zgarmas xarajat (FC - fixed cost) - bu qisqa muddatli oraliqda mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bogliq bolmagan xarajatdir (mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshganda ham, kamayganda ham ozgarmaydigan xarajat). Ozgarmas xarajatlarga binodan, texnikadan, inshootlardan, ishlab chiqarish uskunalaridan foydalanish bilan bog`liq xarajatlar, ijara haqi, kapital ta’mirlash, ma’muriy xarajatlar kiradi Nora Shaki, [17.02.2023 1:19] Ortacha ozgarmas xarajat (AFC - Average Fixed Cost) - bir birlik mahsulotga togri keladigan ozgarmas xarajat bolib, u quyidagicha aniqlanadi: . (5)
Ortacha ozgarmas xarajat mahsulot hajmi oshishi bilan kamayib boradi.
Nora Shaki, [17.02.2023 1:20] zgarmas xarajat va ortacha ozgarmas xarajatlar chizig`i grafikda quyidagicha tasvirlanadi (11.1-rasm). Nora Shaki, [17.02.2023 1:21] Ozgaruvchan xarajat (VC - Variable Cost) - mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bogliq bolgan xarajat, ya’ni mahsulot hajmi oshganda yoki kamayganda ozgaradigan xarajat. Ozgaruvchan xarajat ga bogliq funksiya bolib,  korinishida yozilishi mumkin. Ozgaruvchan xarajatlarga xom ashyoga, elektroenergiyaga, gazga, yordamchi materiallarga bolgan xarajatlar hamda ish haqi kiradi. Ortacha xarajatlar shunday xususiyatga egaki, ishlab chiqarishning boshlangich qismida uning osish sur’ati mahsulot ishlab chiqarish sur’atidan yuqori boladi, ishlab chiqarish hajmi optimal olchovga erishganda ozgaruvchan xarajatlar kamayib, undan keyin yana oshadi. Ortacha ozgaruvchan xarajatlar (AVC - Average Variable Cost) - bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotga togri keladigan ozgaruvchan xarajat bolib, u ozgaruvchan xarajat miqdorini ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi. Ortacha xarajatlar firma optimal texnologik razmerga (optimal ishlab chiqarish hajmiga) erishganda ozining minimal qiymatiga erishadi (11.2-rasm), ishlab chiqarish hajmi yana oshsa, ortacha xarajat ham oshib boradi (bu yerda boshqarishning murakkablashuvi, samarali bolmagan resurslardan foydalanish, ozgaruvchan xarajatlarni oshishiga sabab boladi). Ortacha o`zgaruvchan xarajat firma faoliyatini tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Uning yordamida firma faoliyatining samaradorligi, firmaning muvozanat holati va kelajakdagi istiqboli (ishlab chiqarishni kengaytirish, qisqartirish yoki tarmoqdan chiqish) belgilanadi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:22] Umumiy xarajatlar (TC - Total Cost) - qisqa muddatli orliqda ma’lum miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan ozgarmas va ozgaruvchan xarajatlarning yigindisiga teng: . (6)
Bu yerda - ozgarmas xarajat,  - ozgaruvchan xarajat.
Ortacha xarajatni ba’zi hollarda orniga bilan ham belgilaydi. Grafik korinishda umumiy xarajat chizigi ozgarmas va ozgaruvchan xarajatlar chiziqlarini qoshish bilan hosil qilinadi (11.3-rasm). Nora Shaki, [17.02.2023 1:23] sm. Umumiy xarajatlar. Ortacha umumiy xarajatlarni umumiy xarajatni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bolish yoli bilan aniqlash mumkin: ,
yoki ortacha ozgarmas (AFC) va ortacha ozgaruvchan (AVC) xarajatlarni qoshish yoli bilan aniqlanadi: . (7)
,  va  chiziqlarining grafikdagi korinishi quyidagi rasmda keltirilgan (11.4-rasm).
Ishlab chiqarish sarf- xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste'molchilarga yetkazib berish uchun qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilgi va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sugurtaga ajratmalar, foiz tolovlari va boshqa xarajatlar kiradi.Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil etadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bolib organish mumkin. bevosita ishlab chiqarish xarajatlari : muomala xarajatlari: -Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotni bevosita ishlab chiqarish uchun qilinadigan barcha sarflar: ish haqi, xom ashyo, material sarflari, amortizatsiya va hokazolar.Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Sarf xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish, korxona iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish yollarini qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini beradi. Nora Shaki, [17.02.2023 0:47]  View full document 
 View full document 
 End of preview Want to read all 17 pages? Upload your study docs or become a member. View full document 
Students also studied 
9.Moliyaviy investitsiya investitsion siyosat.docx ECO 100
19

26.Ms Excel elektron jadvalda kataklarga formulalar kiritish.docx ECO 100
11

12Marketingda axborot tizimi.docx ECO 100
13

30.Internetda axborot qidiruv tizimlari.doc ECO 100
9

ECO CH1-4.docx ECO 2023
3

Econ tst 2.docx ECO 2023
5
More like this 
mahsulot_ishlab_chiqarish_auditi MATH 234
10
NOTES

1.docx
ENGLISH 137
12
 Aholi farovonligini oshirishda aholining turmush darajasi, daromadlar hamda ularni davlat tomonidan ECONOMICS 632 18
 Iqtisodiyot nazariyasi (400 test).pdf ECON 203
17

Chapter 6 ECO 4223
5
TEST PREP 
Class Exercises_Monetary Policy ECO 2023
3
Newly uploaded documents 
If a party breaches a contract to which you are a party several courses of 18
DOCUMENT 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
See more Scroll to top Company
About Us
Scholarships Sitemap
Q&A Archive
Standardized Tests Education Summit Get Course Hero iOS
Android
Chrome Extension Educators Tutors
Careers
Leadership Careers
Help
Contact Us FAQ
Feedback
Legal
Copyright Policy
Academic Integrity Our Honor Code Privacy Policy Terms of Use Attributions Connect with Us College Life Facebook
Twitter
LinkedIn
YouTube

 
Copyright © 2023. Course Hero, Inc. Course Hero is not sponsored or endorsed by any college or university. Nora Shaki, [17.02.2023 0:53] Ishlab chiqarish xarajatlari — korxonaning mahsulot Ishlab chiqarish maqsadlarida, iqtisodiy resurslar sotib olish uchun qilgan pul sarflari. Firma oʻz faoliyatini bozordan moddiy resurslar, yaʼni asbob-uskuna, dastgohlar, transport va aloqa vositalari, xom ashyo, yoqilgʻi, har xil materiallarni, mehnat bozoridan ish kuchini sotib olishdan boshlaydi. Shunga muvofiq holda Ishlab chiqarish harajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonil-gʻi va energiya harajatlari, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sugʻurtaga ajratmalar, foiz toʻlovlari va b. harajatlar kiradi. Ishlab chiqarish harajatlari. ga qilingan barcha harajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxinn tashkil qiladi. Ishlab chiqarish harajatlarini oʻrganishga iqtisodchilar turlicha yondoshadilar. Jumladan, harajatlarning qiymat nazariyasiga koʻra, Ishlab chiqarish harajatlari quyidagi turlarga boʻlinadi: doimiy harajatlar: — korxona toʻlov majburiyatlari, soliqlar, amortizatsiya ajratmalari, ijara haqi, qoʻriqlash xizmati harajatlari, boshqaruv xodimlari maoshi va b; oʻzga-ruvchan harajatlar: — xom ashyo, materiallar, yonilgʻi, transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun harajatlar. Umumiy (yalpi) harajatlar — doimiy va oʻzgaruvchan harajatlar yi-gʻindisi. Bevosita Ishlab chiqarish harajatlari — konkret mahsulot i.ch.ga ketgan va bevosita uning tannarxiga oʻtadigan harajatlar. Bilvosita harajatlar — mahsulot tannarxiga bevosita qoʻshilmaydigan harajatlar. Oʻrtacha harajatlar — maʼlum vaqt orali-gʻidagi mahsulot birligiga, tovarlar partiyasi boʻyicha yoki tashkilotlar gu-ruqi boʻyicha bir buyumga toʻgʻri keladigan harajatlarning oʻrtacha kattaligi. Ekspluatatsiya (foydalanish) harajatlari — uskunalar, mashinalar, transport, Ishlab chiqarish vositalarini va kundalik foydalaniladigan xoʻjalik buyumlarini ishlatish bilan bogʻliq boʻlgan harajatlar (yana q. Muomala harajatlari). Korinib turibdiki, xojalikni yuritish va buning natijasida muayyan foyda olish oz-ozidan bolmaydi, balki talaygina sarf-xarajatlar evaziga amalga oshadi. Ana shunday sarf-xarajatlarni, yani ishlab chiqarish jarayonida sarflanadigan xarajatlarni ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xojalik yurituvchi har qanday subyektning asosiy maqsadi foyda olishdir. Biroq bu maqsadga erishish, birinchidan, iqtisodiy resurslar sotib olishga sarflangan xarajatlar bilan belgilansa, ikkinchidan, ishlab chiqarilgan mahsulotga bolgan talab bilan chegaralanadi. Binobarin, ishlab chiqarish xarajatlari foyda miqdorini belgilab beruvchi omil bolib qolmay, taklif hajmiga ham bevosita tasir etadi. Shuning uchun bu xarajatlarni rejalashtirish, hisobga olish va doimo tahlil qilib borish firma (korxona)ni oqilona boshqarish va uning moliya-xojalik faoliyati samaradorligini oshirishning muhim omili bo`lib xizmat qiladi. Har qanday ishlab chiqarish firma (korxona)si oldida turadigan muhim vazifa, bu – umuman ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish emas, balki mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishdan iboratdir. Firmaning bir oyda (yoki yilda) oladigan foydasini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: Nora Shaki, [17.02.2023 0:54] F q D – X Bu erda: D - daromadlar; X - xarajatlar. Agar firma malum vaqt ichida 10 mln. somlik sarf-xarajatlar qilgan holda ishlab chiqargan mahsulotini 12 mln. somga sotgan, yani shuncha daromad olgan bolsa, uning olgan foydasi 2 mln. somni tashkil etadi. Muayyan tadbirlarni amalga oshirib, mahsulot birligiga sarflanayotgan xarajatlarni 1 mln. somga kamaytirsa, uning oladigan foydasi endi 2 mln. (yani 12-10) emas, balki 3 mln. (yani 12-9) somni tashkil etadi. Endi shu misolimizni boshqacharoq qilib koramiz. Firma osha tadbirlar natijasi olaroq 10 mln. somlik sarf-xarajatlar qilib, 12 mln. somlik emas, balki 13 mln. somlik mahsulot ishlab chiqardi va sotdi deylik. Bu holda uning foydasi 3 mln. somni tashkil etadi. Korinib turibdiki, mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish ikki yol bilan hal etilishi mumkin: -muayyan miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirish; -muayyan miqdordagi sarf-xarajatlar bilan koproq mahsulot ishlab chiqarish. Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf boladigan xarajatlarni bevosita va bilvosita turlarga ajratish mumkin. Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotni ishlab chiqarish bilan bogliq bolgan xarajatlar bolib, ular shu mahsulot tannarxiga togridan-togri kiritiladi. Xomashyo va asosiy materiallar, yoqilgi, elektr energiyasi, boshqa korxonalardan sotib olinadigan yarim fabrikatlar, ishchilarning ish haqi va shunga oxshash xarajatlar bevosita xarajatlarni tashkil etadi. Bilvosita xarajatlar deb ishlab chiqarishni tayyorlash va ozlashtirish, dastgohlarni saqlash va ekspluatatsiya qilish, tsex, umumkorxona va ishlab chiqarishdan tashqaridagi xarajatlarga aytiladi. Ishlab chiqarishni tayyorlash va ozlashtirish xarajatlariga quyidagilar kiradi: -yangi ishga tushirilgan korxonalarni ozlashtirish va foydasini taminlash bilan bogliq xarajatlar; -yangi turdagi mahsulot, ilgor texnologik jarayonlarni tayyorlash va ozlashtirish uchun sarflangan xarajatlar; -yangi, unumli texnikani yaratganligi uchun mukofot fondi ajratmalari va boshqalar. Dastgohlarni saqlash va ekspluatatsiya qilish xarajatlariga dastgohlarni joriy sozlash, tsex transporti, ish joylarining amortizatsiyasi, tsex instrumentlarini tiklash va moslash bilan bogliq bolgan xarajatlar kiradi. Sex xarajatlari deyilganda, tsexni boshqaruvchi xodimlarning ish haqi fondi va ijtimoiy muhofaza uchun ajratmalar, uni isitish, yoritish, suv va kanalizatsiya tarmoqlari bilan taminlash, ilmiy tadqiqotlar otkazish va hokazolar bilan bogliq xarajatlar tushuniladi. Umumkorxona xarajatlari korxonani boshqarish bilan bogliq bolgan xarajatlar yigindisidan iborat bolib, ularga quyidagilar kiradi: -boshqarish xarajatlari; -umumxojalik xarajatlari; -tolov va ajratmalar. Boshqarish xarajatlari quyidagilardan iboratdir: -zavod boshqarmasi, bolimlar xodimlarining tasdiqlangan shtat royxatiga muvofiq mansab maoshlarining yigindisi; -xodimlarning xizmat safari xarajatlari; -soqchi xodimlarning ish haqi, ularga beriladigan maxsus kiyimlar, ot ochiruvchi mashinalarga sarf qilinadigan yoqilgi qiymati, mashinalarni sozlash uchun zarur materiallar va boshqa xarajatlar; -zavod boshqarmasi binosi, umumkorxona yollari, omborlari, tibbiyot punktiga ajratilgan xona, oshxona, bufet va klublarning amortizatsiya ajratmalari va ularni joriy sozlash, yoritish, isitish va suv bilan taminlash xarajatlari; -kadrlar tayyorlash, oliy va orta maxsus maktablaridan kelgan talabalar bilan otkaziladigan ishlab chiqarish amaliyotlariga sarflanadigan xarajatlar. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bogliq bolgan xarajatlar mahsulot miqdoriga qarab togri mutanosiblikda ozgarib (kopayib yoki ozayib) turadi. Shuning uchun ularni ozgaruvchan xarajatlar deb yuritiladi. Bilvosita xarajatlar firma (korxona)da ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdoriga qarab ozgarmaslik xususiyatiga ega. Shuning uchun ularni doimiy yoki o`zgarmas xarajatlar deb aytiladi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:15] 1. Korxonaning qiska muddatli va uzoq muddatli oraliqdagi faoliyati. 2. Xarajatlar togrisida tushuncha. Boy berilgan imkoniyatlar va alternativ xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar. Iqtisodiy xarajatlar, buxgalteriya xarajatlari. Ichki va tashqi xarajatlar. 3. Iqtisodiy foyda va normal foyda. YAlpi xarajatlar. Ozgaruvchan va ozgarmas xarajatlar. Ortacha xarajatlar. CHekli xarajatlar. 4. Ishlab chiqarish xarajatlari chiziqlari. Uzoq va kisqa muddatlardagi xarajatlar grafiklari. Qiska va uzoq muddatdagi xarajatlarning ozaro bogliqligi. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash, Ortacha ishlab chiqarish va chekli xarajatlar grafiklarining ozaro joylashuvi. 5. Ishlab chiqarish xarajatlari funksiyasi va uning xususiyati. Mamlakatni modernizasiyalash sharoitida ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish yullari. Tayanch so’z va iboralar: Boy berilgan imkoniyatlar va alternativ xarajatlar. Qaytarilmaydigan xarajatlar. Iqtisodiy xarajatlar, buxgalteriya xarajatlari. Ichki va tashqi xarajatlar. Iqtisodiy foyda va normal foyda. YAlpi xarajatlar. Ozgaruvchan va ozgarmas xarajatlar. Ortacha xarajatlar. CHekli xarajatlar. 1. Korxonaning qiska muddatli va uzoq muddatli oraliqdagi faoliyati. Har qanday firmaning asosiy maqsadi foydani maksimallashtirishdan iboratdir. Umumiy holda foyda yalpi daromaddan umumiy xarajatlarni ayirish orqali topiladi.  (1)
bu yerda - foyda; - umumiy daromad; - umumiy xarajat.
Xarajatlar firmaga nisbatan tashqi va ichki xarajatlarga bolinadi. Tashqi xarajatlarga tashqi tolovlar, ya’ni tashqi mol yetkazib beruvchilarga (xom-ashyo, materiallar, elektroenergiya, gaz) tolovlar kiradi. Umumiy daromaddan tashqi xarajatlarni ayirib tashlasak, buxgalteriya foydasini olamiz. Buxgalteriya foydasi ichki (yashirin) xarajatlarni hisobga olmaydi Ichki xarajatlar sifatida quyidagilar qaraladi: 1) tadbirkorning oziga tegishli resurslarga bolgan xarajati; 2) tadbirkorlik qobiliyatiga togri keladigan va tadbirkorga tegishli bolgan normal foyda. Buxgalteriya foydasidan ichki xarajatlarni ayirib tashlasak iqtisodiy foydani olamiz. Tashqi va ichki xarajatlarning yigindisi alternativ yoki iqtisodiy xarajatlarni tashkil qiladi. Alternativ xarajatlar, firmaning resurslaridan eng yaxshi variantda foydalanishi bilan bogliq yo`qotilgan imkoniyatlardir. Iqtisodiy xarajatlar firma faoliyatini buxgalter va iqtisodchi tomonidan baholanishni farq qilishga imkon beradi. Buxgalterni birinchi navbatda, firmaning ma’lum muddat davomidagi (hisobot davrida) faoliyati natijalari qiziqtiradi. Iqtisodchini esa firmaning kelajagi, uning kelajakdagi faoliyati qiziqtiradi. SHuning uchun ham firma ixtiyoridagi resurslardan eng yaxshi alternativ foydalanish variantlarini topishga e’tibor beradi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:17] Qaytarilmaydigan xarajatlar. qaytarilmaydigan xarajatlar oldin qilingan xarajatlar bolib, ularni qaytadan tiklash mumkin emas. Bu xarajatlar qaytarilmasligi uchun ham firmaning qaror qabul qilishiga ta’sir qilmaydi. Masalan, firma 100 ming somga maxsus uskuna sotib oldi, lekin firmaning qarori ozgardi va bu uskuna umuman kerak bolmay qoldi, undan alternativ foydalanish varianti mavjud emas. Firma ushubu uskunani 60 ming somga sotib, 40 ming som zarar kordi. 40 ming som qaytarilmaydigan xarajat hisoblanadi va firmaning harakatiga ta’sir qilmaydi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:18] zgarmas xarajat (FC - fixed cost) - bu qisqa muddatli oraliqda mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bogliq bolmagan xarajatdir (mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshganda ham, kamayganda ham ozgarmaydigan xarajat). Ozgarmas xarajatlarga binodan, texnikadan, inshootlardan, ishlab chiqarish uskunalaridan foydalanish bilan bog`liq xarajatlar, ijara haqi, kapital ta’mirlash, ma’muriy xarajatlar kiradi Nora Shaki, [17.02.2023 1:19] Ortacha ozgarmas xarajat (AFC - Average Fixed Cost) - bir birlik mahsulotga togri keladigan ozgarmas xarajat bolib, u quyidagicha aniqlanadi: . (5)
Ortacha ozgarmas xarajat mahsulot hajmi oshishi bilan kamayib boradi.
Nora Shaki, [17.02.2023 1:20] zgarmas xarajat va ortacha ozgarmas xarajatlar chizig`i grafikda quyidagicha tasvirlanadi (11.1-rasm). Nora Shaki, [17.02.2023 1:21] Ozgaruvchan xarajat (VC - Variable Cost) - mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bogliq bolgan xarajat, ya’ni mahsulot hajmi oshganda yoki kamayganda ozgaradigan xarajat. Ozgaruvchan xarajat ga bogliq funksiya bolib,  korinishida yozilishi mumkin. Ozgaruvchan xarajatlarga xom ashyoga, elektroenergiyaga, gazga, yordamchi materiallarga bolgan xarajatlar hamda ish haqi kiradi. Ortacha xarajatlar shunday xususiyatga egaki, ishlab chiqarishning boshlangich qismida uning osish sur’ati mahsulot ishlab chiqarish sur’atidan yuqori boladi, ishlab chiqarish hajmi optimal olchovga erishganda ozgaruvchan xarajatlar kamayib, undan keyin yana oshadi. Ortacha ozgaruvchan xarajatlar (AVC - Average Variable Cost) - bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotga togri keladigan ozgaruvchan xarajat bolib, u ozgaruvchan xarajat miqdorini ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi. Ortacha xarajatlar firma optimal texnologik razmerga (optimal ishlab chiqarish hajmiga) erishganda ozining minimal qiymatiga erishadi (11.2-rasm), ishlab chiqarish hajmi yana oshsa, ortacha xarajat ham oshib boradi (bu yerda boshqarishning murakkablashuvi, samarali bolmagan resurslardan foydalanish, ozgaruvchan xarajatlarni oshishiga sabab boladi). Ortacha o`zgaruvchan xarajat firma faoliyatini tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Uning yordamida firma faoliyatining samaradorligi, firmaning muvozanat holati va kelajakdagi istiqboli (ishlab chiqarishni kengaytirish, qisqartirish yoki tarmoqdan chiqish) belgilanadi. Nora Shaki, [17.02.2023 1:22] Umumiy xarajatlar (TC - Total Cost) - qisqa muddatli orliqda ma’lum miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan ozgarmas va ozgaruvchan xarajatlarning yigindisiga teng: . (6)
Bu yerda - ozgarmas xarajat,  - ozgaruvchan xarajat.
Ortacha xarajatni ba’zi hollarda orniga bilan ham belgilaydi. Grafik korinishda umumiy xarajat chizigi ozgarmas va ozgaruvchan xarajatlar chiziqlarini qoshish bilan hosil qilinadi (11.3-rasm). Nora Shaki, [17.02.2023 1:23] sm. Umumiy xarajatlar. Ortacha umumiy xarajatlarni umumiy xarajatni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bolish yoli bilan aniqlash mumkin: ,
yoki ortacha ozgarmas (AFC) va ortacha ozgaruvchan (AVC) xarajatlarni qoshish yoli bilan aniqlanadi: . (7)
,  va  chiziqlarining grafikdagi korinishi quyidagi rasmda keltirilgan (11.4-rasm).
Nora Shaki, [17.02.2023 0:53] Ishlab chiqarish xarajatlari — korxonaning mahsulot Ishlab chiqarish maqsadlarida, iqtisodiy resurslar sotib olish uchun qilgan pul sarflari. Firma oʻz faoliyatini bozordan moddiy resurslar, yaʼni asbob-uskuna, dastgohlar, transport va aloqa vositalari, xom ashyo, yoqilgʻi, har xil materiallarni, mehnat bozoridan ish kuchini sotib olishdan boshlaydi. Shunga muvofiq holda Ishlab chiqarish harajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonil-gʻi va energiya harajatlari, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sugʻurtaga ajratmalar, foiz toʻlovlari va b. harajatlar kiradi. Ishlab chiqarish harajatlari. ga qilingan barcha harajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxinn tashkil qiladi. Ishlab chiqarish harajatlarini oʻrganishga iqtisodchilar turlicha yondoshadilar. Jumladan, harajatlarning qiymat nazariyasiga koʻra, Ishlab chiqarish harajatlari quyidagi turlarga boʻlinadi: doimiy harajatlar: — korxona toʻlov majburiyatlari, soliqlar, amortizatsiya ajratmalari, ijara haqi, qoʻriqlash xizmati harajatlari, boshqaruv xodimlari maoshi va b; oʻzgaruvchan harajatlar: — xom ashyo, materiallar, yonilgʻi, transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun harajatlar. Umumiy (yalpi) harajatlar — doimiy va oʻzgaruvchan harajatlar yi-gʻindisi. Bevosita ishlab chiqarish harajatlari — konkret mahsulot i.ch.ga ketgan va bevosita uning tannarxiga oʻtadigan harajatlar. Bilvosita harajatlar — mahsulot tannarxiga bevosita qoʻshilmaydigan harajatlar. Oʻrtacha harajatlar — maʼlum vaqt orali-gʻidagi mahsulot birligiga, tovarlar partiyasi boʻyicha yoki tashkilotlar gu-ruqi boʻyicha bir buyumga toʻgʻri keladigan harajatlarning oʻrtacha kattaligi. Ekspluatatsiya (foydalanish) harajatlari — uskunalar, mashinalar, transport, Ishlab chiqarish vositalarini va kundalik foydalaniladigan xoʻjalik buyumlarini ishlatish bilan bogʻliq boʻlgan harajatlar (yana q. Muomala harajatlari). Korinib turibdiki, xojalikni yuritish va buning natijasida muayyan foyda olish oz-ozidan bolmaydi, balki talaygina sarf-xarajatlar evaziga amalga oshadi. Ana shunday sarf-xarajatlarni, yani ishlab chiqarish jarayonida sarflanadigan xarajatlarni ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xojalik yurituvchi har qanday subyektning asosiy maqsadi foyda olishdir. Biroq bu maqsadga erishish, birinchidan, iqtisodiy resurslar sotib olishga sarflangan xarajatlar bilan belgilansa, ikkinchidan, ishlab chiqarilgan mahsulotga bolgan talab bilan chegaralanadi. Binobarin, ishlab chiqarish xarajatlari foyda miqdorini belgilab beruvchi omil bolib qolmay, taklif hajmiga ham bevosita tasir etadi. Shuning uchun bu xarajatlarni rejalashtirish, hisobga olish va doimo tahlil qilib borish firma (korxona)ni oqilona boshqarish va uning moliya-xojalik faoliyati samaradorligini oshirishning muhim omili bo`lib xizmat qiladi. Har qanday ishlab chiqarish firma (korxona)si oldida turadigan muhim vazifa, bu – umuman ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish emas, balki mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishdan iboratdir. Firmaning bir oyda (yoki yilda) oladigan foydasini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: Nora Shaki, [17.02.2023 0:54] F q D – X Bu erda: D - daromadlar; X - xarajatlar. Agar firma malum vaqt ichida 10 mln. somlik sarf-xarajatlar qilgan holda ishlab chiqargan mahsulotini 12 mln. somga sotgan, yani shuncha daromad olgan bolsa, uning olgan foydasi 2 mln. somni tashkil etadi. Muayyan tadbirlarni amalga oshirib, mahsulot birligiga sarflanayotgan xarajatlarni 1 mln. somga kamaytirsa, uning oladigan foydasi endi 2 mln. (yani 12-10) emas, balki 3 mln. (yani 12-9) somni tashkil etadi. Endi shu misolimizni boshqacharoq qilib koramiz. Firma osha tadbirlar natijasi olaroq 10 mln. somlik sarf-xarajatlar qilib, 12 mln. somlik emas, balki 13 mln. somlik mahsulot ishlab chiqardi va sotdi deylik. Bu holda uning foydasi 3 mln. somni tashkil etadi. Korinib turibdiki, mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish ikki yol bilan hal etilishi mumkin: -muayyan miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirish; -muayyan miqdordagi sarf-xarajatlar bilan koproq mahsulot ishlab chiqarish. Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf boladigan xarajatlarni bevosita va bilvosita turlarga ajratish mumkin. Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotni ishlab chiqarish bilan bogliq bolgan xarajatlar bolib, ular shu mahsulot tannarxiga togridan-togri kiritiladi. Xomashyo va asosiy materiallar, yoqilgi, elektr energiyasi, boshqa korxonalardan sotib olinadigan yarim fabrikatlar, ishchilarning ish haqi va shunga oxshash xarajatlar bevosita xarajatlarni tashkil etadi. Bilvosita xarajatlar deb ishlab chiqarishni tayyorlash va ozlashtirish, dastgohlarni saqlash va ekspluatatsiya qilish, tsex, umumkorxona va ishlab chiqarishdan tashqaridagi xarajatlarga aytiladi. Ishlab chiqarishni tayyorlash va ozlashtirish xarajatlariga quyidagilar kiradi: -yangi ishga tushirilgan korxonalarni ozlashtirish va foydasini taminlash bilan bogliq xarajatlar; -yangi turdagi mahsulot, ilgor texnologik jarayonlarni tayyorlash va ozlashtirish uchun sarflangan xarajatlar; -yangi, unumli texnikani yaratganligi uchun mukofot fondi ajratmalari va boshqalar. Dastgohlarni saqlash va ekspluatatsiya qilish xarajatlariga dastgohlarni joriy sozlash, tsex transporti, ish joylarining amortizatsiyasi, tsex instrumentlarini tiklash va moslash bilan bogliq bolgan xarajatlar kiradi. Sex xarajatlari deyilganda, tsexni boshqaruvchi xodimlarning ish haqi fondi va ijtimoiy muhofaza uchun ajratmalar, uni isitish, yoritish, suv va kanalizatsiya tarmoqlari bilan taminlash, ilmiy tadqiqotlar otkazish va hokazolar bilan bogliq xarajatlar tushuniladi. Umumkorxona xarajatlari korxonani boshqarish bilan bogliq bolgan xarajatlar yigindisidan iborat bolib, ularga quyidagilar kiradi: -boshqarish xarajatlari; -umumxojalik xarajatlari; -tolov va ajratmalar. Boshqarish xarajatlari quyidagilardan iboratdir: -zavod boshqarmasi, bolimlar xodimlarining tasdiqlangan shtat royxatiga muvofiq mansab maoshlarining yigindisi; -xodimlarning xizmat safari xarajatlari; -soqchi xodimlarning ish haqi, ularga beriladigan maxsus kiyimlar, ot ochiruvchi mashinalarga sarf qilinadigan yoqilgi qiymati, mashinalarni sozlash uchun zarur materiallar va boshqa xarajatlar; -zavod boshqarmasi binosi, umumkorxona yollari, omborlari, tibbiyot punktiga ajratilgan xona, oshxona, bufet va klublarning amortizatsiya ajratmalari va ularni joriy sozlash, yoritish, isitish va suv bilan taminlash xarajatlari; -kadrlar tayyorlash, oliy va orta maxsus maktablaridan kelgan talabalar bilan otkaziladigan ishlab chiqarish amaliyotlariga sarflanadigan xarajatlar. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bogliq bolgan xarajatlar mahsulot miqdoriga qarab togri mutanosiblikda ozgarib (kopayib yoki ozayib) turadi. Shuning uchun ularni ozgaruvchan xarajatlar deb yuritiladi. Bilvosita xarajatlar firma (korxona)da ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdoriga qarab ozgarmaslik xususiyatiga ega. Shuning uchun ularni doimiy yoki o`zgarmas xarajatlar deb aytiladi. Nora Shaki, [17.02.2023 0:54] Shuni ham aytib otish kerakki, bir qancha xarajatlar ishlab chiqarishda togridan-togri qatnashmaydi. Shuning uchun ularni “ishlab chiqarishdan tashqaridagi” xarajatlar deb ataladi. Bunday xarajatlarga quyidagilar kiradi: -mahsulotni orash bilan bogliq xarajatlar; -mahsulotni jonatiladigan joylarga tashib borish, vagonlarga yuklash xarajatlari. Ishlab chiqarish xarajatlarini doimiy ravishda kamaytira borish firma (korxona) rahbarlari, menejeri va muhandis-texnik xodimlaridan birinchi navbatda tejamkorlik bilan ish yuritishni talab qiladi. Shu bilan birgalikda fan-texnika yutuqlaridan oqilona foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xomashyo materiallaridan, yoqilgi resurslaridan yanada tolaroq foydalanishga imkon beradi. Shuningdek, yangi texnologik jarayonlarning yaratilishi va ularning joriy etilishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va firma (korxona) moliya-xo`jalik faoliyati samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi Nora Shaki, [17.02.2023 0:55] Tushum = doimiy xarajatlar + o‘zgaruvchan xarajatlar + foyda Tushum = doimiy xarajatlar + bir birlikka o‘zgaruvchan xarajatlar * mahsulot miqdori + foyda. CVP tahlil- xarajat, tushum va foyda aloqadorligini tahlilidir. CVP tahlilning asosiy vazifalari: - xarajatlarni to‘liq qoplash imkonini beruvchi sotish hajmini – zararsizlik nuqtasini aniqlash; - mahsulot ishlab chiqarish hajmining zararsizlik hajmini aniqlash; - zarur bo‘lgan foyda miqdoriga ega bo‘lish yuzasidan sotish hajmini aniqlash; - korxonaning raqobatdoshligini ta’minlovchi sotish hajmini baholash; - rejalashtirilgan darajadagi talab va daromadni ta’minlashga imkon beradigan mahsulotlar narxini belgilash; - eng samarali ishlab chiqarish texnologiyalarini tanlash; - optimal ishlab chiqarish rejasini qabul qilishni amalga oshirish. CVP tahlilida taxminlar: - xarajatlarning o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tarkibga bo‘linishi; - doimiy xarajatlar mahsulot hajmiga bog‘liq bo‘lmagan holda ma’lum darajaga qadar o‘zgarishsiz qolishi; 197 - o‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga mos ravishda, proporsiallikda o‘zgarib borishi; - sotilgan mahsulotlar va ishlab chiqarish resurslarining doimiy narx birligi; - mahsulot assortimentining doimiyligi; - ishlab chiqarish va sotish hajmining tengligi; - korxona faoliyat samaradorligi o‘zgarishsiz qolishi taxmin qilinadi. CVP tahlilning asosiy elementlari: - kritik hajm; - qoplash koeffitsiyenti; - xavfsizlik normasi; - sotish tarkibi; - xarajatlar tarkibi; - operatsion richag; - moliyaviy richag samarasi. CVP tahlilning axborot manbalari: - buxgalteriya hisobi va hisoboti; - boshqaruv hisobi va hisoboti; - statistika hisobi va hisoboti ma’lumotlari; - hisobdan tashqari ma’lumotlar. Iqtisodiy aktivlar harakatida foydani shakllantirishning eng muhim omili bu ishlab chiqarish xarajatlari va ular tufayli erishilgan iqtisodiy samarani (mahsulot chiqishi) tijorat faoliyatidan pul va pul ekvivalentlari shaklida tushumlarning ortishi shaklida (sotish jarayoni) aktivlarning ko‘payishi hisoblanadi. Bundan, foyda va unga daxldor bo‘lgan daromadlar va xarajatlar bog‘liqligi kelib chiqadi. Foydaning to‘planishi korxonaning qaysi sohaga mansubligiga bog‘liq. Agar u ishlab chiqarish korxonasi bo‘lsa foydaning asosiy manbai ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot hisoblanadi. Agar u xizmat ko‘rsatishga daxldor korxona bo‘lsa‚ foydaning asosiy qismi xizmat ko‘rsatish evaziga olingan tushumdan tashkil topadi va h.k. Shu 198 tufayli tahlil jarayonida qaysi soha o‘rganilayotgan bo‘lsa uning faoliyatidan kelib chiqish maqsadga muvofiqdir. Biznesni harakatga keltiruvchi kuch faoliyatning (egaistik ko‘rinishdagi harakatlar) yakunida erishiladigan foyda hisoblanadi. Shu sababli, foyda mulk shaklidan qat’i nazar barcha korxonalarning faoliyatini baholashning yagona ko‘rsatkichi sifatida qaraladi. Shuningdek, foyda bu – maqsadli harakatning rag‘bati hamdir. Tijorat faoliyati va uning davomiyligi ko‘pincha ushbu unsurning hajmiga, to‘g‘ri taqsimotiga va ishlatilishiga bog‘liq. Foyda o‘z-o‘zidan iqtisodiy aktivlarni oldingi harakatlarining mutanosibligidan kelib chiqadi. Realizatsiya hajmi, ishlab chiqarish xarajatlari va foyda ko‘rsatkichlari uzviy bog‘liqlikga ega. Realizatsiya hajmi orqali yalpi daromad, yalpi tushum ko‘rsatkichiga ega bo‘linadi. Uning ishlab chiqarish xarajatlari bilan taqqoslash asosida foyda, natija ko‘rsatkichiga chiqiladi. Buni matematik ifodada quyidagicha tasvirlash mumkin. F(D)=MSST-SMIChT(TSOQ) (3.1) Bunda: F(D)-foyda (daromad); MSST-mahsulot sotishdan sof tushum; SMIChT (TSOQ)-mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi (sotib olingan tovarlar qiymati). 199 Buxgalteriya hisobida mahsulot chiqishi, xarajat va natija aloqadorligini quyidagi bog‘lanishda hisobga olish tartibi ham belgilanadi. Sotish hajmi - Xarajatlar=Natija Natijaviy ko‘rsatkich demakki, sotish hajmiga yoki tovaroborot ko‘rsatkichiga hamda, ishlab chiqarish xarajatlari yoki tovarlarni sotib olish qiymatiga bog‘liq deb qaraladi. Uning birlik ifodasini esa quyidagicha tasvirlash mumkin: N=D*B-D*T (1.1) Nora Shaki, [17.02.2023 0:55] N=D* (B-T) (1.2) Bunda: N-foyda; B-mahsulot birligini bahosi (so‘m); D-mahsulot birligi (dona); T-mahsulot birligini ishlab chiqarish tannarxi (so‘m). Yuqoridagi bog‘lanishdan natijaviy ko‘rsatkichni mahsulotning miqdori, bahosi va birlik tannarxiga bog‘liq ekanligi kelib chiqadi. Uning ifodasi bevosita natijaviy ko‘rsatkichni omilli tahlil etish imkonini ham beradi. Demak, natija o‘zgarishiga hisob-kitob qilinadigan quyidagi omillar ta’sir etishini izohlash mumkin: - ishlab chiqarilgan mahsulotlar birligini o‘zgarishi; - mahsulotlar birlik bahosining o‘zgarishi; - mahsulotlar birlik tannarxining o‘zgarishi. Marjinal foyda kontributsiyasiga nisbatan oladigan bo‘lsak ishlab chiqarish xarajatlarini o‘zgaruvchan, o‘zgarmas xarajatlarga tarkiblanishi, bog‘lanishni yanada murakkablashtiradi. Bunda ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgarishida mahsulot (ish, Nora Shaki, [17.02.2023 0:56] xizmat)lar hajmini o‘zgarishi asos qilib olingan. Amaldagi tartib bo‘yicha shartli o‘zgaruvchan xarajatlar tarkibdan chiqarilgan. Ya’ni ishlab chiqarish 200 xarajatlari shartli o‘zgaruvchan va doimiy (o‘zgarmas) xarajatlarga tarkiblanadi Yüklə 64,85 Kb. Dostları ilə paylaş:
|