Nsan özü üçün nə varsa hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və
Dünyanın su ehtiyatlarının paylanması v
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dünyanın su ehtiyatlarının paylanması v ə s əm ər əli istifad əsi
- Hidrosferin bu hiss əsind ən %-l ə Ümumi şirin sudan %-l ə
Dünyanın su ehtiyatlarının paylanması və səmərəli istifadəsi Yer səthinin 70,8%-ni okean və dənizlər, 29,2%-ni isə quru təşkil edir. Ümumi su ehtiyatlarının 93,96%-i dünya okeanından ibarətdir. Cəm ehtiyat isə 1454193 min km 3 -dur. Dünya okeanında suyun həcmi 1.370323 min km 3 -dur.
(cədvəl 2.1). Planetimizin malik olduğu bütün su ehtiyatı – Dünya okeanı, çaylar, göllər və su anbarları, qütb və dağ buzlaqları, torpaqdakı nəmlik və atmosferdəki rütubətin hamısı hidrosferdə cəmləşmişdir. Su ehtiyatları daima dövr edir. Suyun kiçik və böyük dövranı eyni zamanda maddələr dövranı üçün də şərait yaradır. Sərbəst su ehtuyatına görə Yer kürəsi – Günəş sisteminin ən “sulu” planetidir. Materiklərin ümumi sahəsinin 11%-i buzaqlarla örtülüdür. Quru səthindəki buzlaqlar əriyərsə Dünya okeanında suyun səviyyəsi 70 m artar və nəticədə Dünya okeanının sahəsi 1,5 mln. km 2 genişlənər. Buna müvafiq oaraq Yerin quru sahəsi 1% azalar. Yer kürəsinin şirin su ehtiyatının 85%-i buzlaqların payına düşür. Yeraltı buzaqların ümumi sahəsi 21 mln km 2 -ə bərabərdir ki, bu da 300 min km 2 su
ehtiyatı deməkdir. Çayların eyni vaxtda cəmlənmiş su ehtiyatı 1,2 mln. km 3 təşkil edir. Buna baxmayaraq çay sularının həcmi Yerin ümumi su ehtiyatının 0,004 %-ni təşkil edir. Dünya okeanına il ərzində kondensasiya nəticəsində quruya düşdüyündən 40 dəfə artıq həcmdə su düşür. Hesablamalar göstərir ki, yer kürəsində xüsusi tədbirlər tətbiq etmədən istifadəsi mümkün olan su ehtiyatı 5 min km 3 -dən artıq deyil. Bu da hidrosferin 0,3%-ni təşkil edir. M. .Lvoviçin hesablamasına görə okeandan buxarlanan suyun həcmi 452 600 km 3 , qurudan buxarlanan suyun həcmi 525 100 km 3 təşkil edir. Dünya okeanından hər il 1240 mm su buxarlanır. Dünya okeanı səthinə isə 1140 mm yağıntı düşür. Qalan su buxarları yağıntı şəklində quru üzərinə düşərək çayın axınını təşkil edir. Quruya il ərzində düşən 710 mm yağıntının 470 mm-i yenidən buxarlanmaya sərf olunur, 240 mm-i isə axını tənzimləyir. Antarktidada yayılan 2 mln km 3 su dünyanın ümumi su ehtiyatına daxil edilməmişdir (Cədvəl 2.2, 2.3). Behruz Melikov Behruz Melikov
Planetar miqyasda suyun böyük və kiçik dövranı müəyyənləşdirilmişdir. Böyük dövranın təsirilə uzun geoloji dövr ərzində hidrosfer yaranmışdır. Cədvəl 2.1. Hidrosfer (M. .Lvoviçə görə, 1974) Hidrosferin hissələri Suyun həcmi min. km 3 Ümumi həcmdən %-lə Dünya okeanı 1.370323 93,96
Yeraltı sular 60 000
4,12 O cümlədən aktiv su mübadilə zonası 4000 0,65
Buzlaqlar 24 000
1,65 Çöllər
280 0,019
Torpaq rütubəti 85
0,006 Atmosfer buxarı 14 0,001
Çay suları 1,2
0,0001 Cəmi:
1454193 100
* - o cümlədən 5 min km 2 sular su anbarlarında ** - o cümlədən suvarma suyu 2 min km 3 yaxın Cədvəl 2.2. Hidrosferin şirin suyu (M. .Lvoviçə görə, 1974) Hidrosferin hissələri Ş
həcmi, km 3 Hidrosferin bu hissəsindən %-lə Ümumi şirin sudan %-lə Buzlaqlar 24 000 000 100
85 Yeraltı sular 4 000 000 6,7
14 Çöllər və su anbarları 155 000
55 0,6
Torpaq rütubəti 83 000
98 0,3
Atmosferin buxarı
14 000 100
0,05 Çay suları 12 000 100
0,004 Cəmi:
28253200 – 100 Kiçik dövranda isə (buxarlanma) yağıntı-axını sistemi formalaşır. Sudan istifadənin əhəmiyyəti həm onun hidrosferdə hansı hissəyə aid olmasına və həm də iqtisadi rayonun inkişafına görə qiymətləndirilir. Behruz Melikov Behruz Melikov Sudan istifadənin coğrafi amilləri fiz-coğrafi qabığın birgə və onun ayrı-ayrı hissələrinin fəaliyyətləri ilə təmsil olunur. Suyun səmərəli istifadəsinin təşkili – təbiəti mühafizənin və dəyişdirmənin ə n müasir problemlərindən biridir. Sənayenin və kənd təsərrüfatının intensivləşməsi, şəhərlərin inkişafı, iqtisadi inkişaf və s. ümumən içməli suyun qorunması və aparılması yaxşı şəraitdə mümkündür. Yalnız minerallardan və biokütlənin tərkibində olan sudan başqa, hidrosferin bütün tərkib hissəsi su sərvətlərinin ehtiyatı sayıla bilər. Su ehtiyatlarından ən qiymətlisi – içməli su materiklərin ərazisində qeyri- bərabər yerləşmişdir. Ekvatorial qurşaq çay və yeraltı suları ilə daha çox təmin olunmuşdur. Bu sahədə Cənubi Amerikanın və Afrikanın ekvatorial zonaları daha çox fərqlənirlər. Ərazilərdə hər 1 nəfərə 25-50 min m 3 tam çay suyu və 10,25 min m 3 yeraltı sular düşür. Tropik, subtropik və Avropa-Asiyanın cənub mülayim qurşaqlarının cənub hissələri su ilə 10 dəfə az təmin olunmuşlar. Su ehtiyatları ilə ən az Orta Asiyanın cənubu, Əfqanıstan, Ərəbistan, Saxara, Meksika və b. əraziləri təmin olunmuşlar. Avstraliyada su ehtiyatlarının az olmasına baxmayaraq orada orta dünya miqyasındakından daha yüksək su ilə təmin olunma mövcuddur. Su ehtiyatlarının ərazilər üzrə yerləşməsi ayrı-ayrı coğrafi regonların su ilə təchizatı daim sabit olmur və zaman keçdikcə dəyişilirlər. Belə ki, son 5000 ildə Saxaranın su təchizatı bir neçə dəfə dəyişilmişdir. Bizim eradan əvvəl IV minillikdə müasir səhranın yerləşdiyi ərazilər Savanna tipli landşaftla örtülü olmuşdur. Bəzən bu və ya digər coğrafi ərazilərin su ilə təminatı təbii səbəblərdən daha tez dəyişirlər. Məsələn, Böyük Çin düzənliyindəki fəlakətli dəyişiklikləri, Xuanxe çayının məcrasının tez-tez dəyişməsi bunlara misal ola bilərlər. Amudərya və Sırdərya çaylarının Aral dənizinə axdılması ilə Sarıqamış və Uzboy gölünün qurumasına səbəb olmuşdur ki, bu da Orta Asiyanın bu ərazilərində oazislərin məhv olmasına səbəb olmuşdur. Behruz Melikov Behruz Melikov
Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|