Nsan özü üçün nə varsa hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Su mübadi-l əsinin aktivliyi (ill ərin sayı) Ümumi çm əli Dünya okeanının
- Çay vadil ərinin suyu
- Mühazir ə 11
Avropanın Hollandiya, Belçika, Lüksemburq və Macarıstan kimi ölkələrində su çatışmazlığı qabarıq şəkildə nəzərə çarpır və müvafiq olaraq bu ölkələrdə il ə rzində adam başına 0,78; 0,94; 0,81 min m 3 çay axını düşür. Təbii təsərrüfat sistemlərinin suya olan tələbatını nəzərə alaraq dünyanı aşağıdakı ərazilərə ayırırlar: 1. Böyük su ehtiyatının azlığına və suya olan tələbatının aşağı olmasına görə fərqlənən (Afrikanın tropik ölkələri, Cənubi Amerika, Skandinaviyanın bir hissəsi, Kanada);
çox ölkələri, Yaxın və Orta şərq ölkələrinin çoxu; 3. Su ehtiyatı və suya olan yüksək tələbatına görə fərqlənən (Qərbi Avropanın inkişaf etmiş və çoxlu əhalisi olan ölkələri, ABŞ-ın şərq hissəsi); 4. Az su ehtiyatı olan və suya çoxlu tələbatına görə fərqlənən (Qərbi ABŞ və Yaponiyanın sıx əhali yerləşən hissəsi, Afrikanın mərkəzi) rayonlar. Cədvəl 2.3. Dünyanın su ehtiyatları (M. .Lvoviçə görə) Su növləri Su ehtiyatı (min km 3 ) Dünya okeanının ehtiyatları (%) Su mübadi-ləsinin aktivliyi (illərin sayı) Ümumi çməli Dünya okeanının suyu 1338000
96,50 -
2600 Yeraltı sular 23400
1,70 - 2000 Ə sasən içməli sular 10530
0,76 30,1
880 Torpaq rütubəti 16,5
0,001 0,05
1 Ş
buzlaqları 24064,1
1,74 68,7
9700 Göllərin suyu: 176,4
0,013 - 17 çməli 91
0,007 0,26
- Duzlu 85,4
0,006 - - Bataqlıqların suyu 11,5
0,0008 0,03
5 Çay vadilərinin suyu 2,1
0,0002 0,006
0,044 Atmosfer suyu 12,9
0,001 0,04
0,22 Bütün hidrosfer 1385985
100 - 2400 çməli sular 35029
2,53 100
- Bioloji su 1,1
0,0001 0,003
-
Behruz Melikov Behruz Melikov Dünya təsərrüfatının sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq suya olan tələbat hər 10-12 ildə iki dəfə artır. Bu tələbata münasib olaraq suyun keyfiyyəti aşağı düşür, çirklənmə dərəcəsi artır. Adam başına düşən suyun miqdarına görə Moldova (0,2) və Özbəkistan (0,9 km 3 ) ən aşağı yerləri tuturlar. Ümumiyətlə, suların təminat dərəcələri müxtəlifdir. Ş um əkinləri altında əkin sahələrinin artırılması yalnız suvarmadan geniş istifadə vasitəsilə mümkündür. Hazırda Afrikanın, Cənubi Amerikanın və Avstraliyanın bir çox məhsul verməyən əraziləri suvarma nəticəsində yüksək məhsul verə bilər. Çay sularından tam səmərəli istifadə olunarsa Qanq və Braxmaputranın cənub axarlarında əkin sahələrini iki dəfə, cənubi Avstraliyada isə, dörd dəfə artırmaq mümkündür. Suvarma əkinçiliyi sudan istifadə edən sahələrlə müqayisədə birinci yeri tutub və tutacaq. Urbanizasiya prosesi daha çox təsərrüfat – məişət sularının istifadə olunması ilə müşahidə olunur. Ərazidə içməli suyun qeyri-bərabər paylanması sənayenin, şə hərin, kənd təsərrüfatı müəssisələrinin və ümumiyyətlə iqtisadiyyatın inkişafı, “su aclığına” və su çatışmazlığına səbəb olur. Məsələn, ABŞ-da 1900-cu ildə bütün təsərrüfat sahələrilə içməli su ehtiyatının (öz ərazilərində) 6%-ni, 1960-cı ildə 27%-ni, 1980-ci ildə isə 50% istifadə olunub. çməli suyun çatışmaması bir çox regionlarda, ölkələr arasında ziddiyyətlərə səbəb olmuşdur. Məsələn, uzun illərdir ki, ABŞ-la Meksika arasında sərhəd çaylar olan Kolorado və Rio-Qrande, Pebjuanın bölüşdürülməsi üstündə mübahisələr gedir. Türkiyə ilə Suriya arasında Fərat çayının suyundan istifadə də belə mübahisələr olmuşdur.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazirə 11
Axan çay, bütün ekosistemlər kimi, öz-özünü təmizləmək imkanına malik olsa da, həddən artıq çirkləndikdə bu imkana malik olmur. Çayın ekosisteminə bütün su toplayıcı hövzəni və onunla əlaqədar olan meşə, tarla, su hövzələri, şə hərləri aid etmək lazımdır. Bu ekosistemin fəaliyyəti və nisbi sabitliyi gələn su ilə, gedən suyun sürətindən və bütün hövzədə, suda həll olan maddə və orqanizmlərin miqdarı ilə müəyyənləşdirilir. Müxtəlif məişət, sənaye və kənd təsərrüfatında işlədilmiş və təmizlənməmiş suların axını son iki-üç, onilliklərdə dəfələrlə artmışdır. Qarışıqların su hövzələrində belə sürətlə toplanması bütün ekosistemin məhvinə səbəb olur. Həm də nəzərə alınmalıdır ki, bir çox çaylarda, məsələn, Volqanın süni bəndlərində əlaqədar olaraq axını bəzən azalır. Daha yüngül olan çay suyu-qarışma, trubulent qarışma və molekulyar diffuziya prosesləri vasitəsilə okean suyunun sıxlığını dəyişdirir. Lakin bu proseslər çox ləng gedir: çay və okean sularının şaquli qarışmasına sistemin daha stabil olması, yəni daha sıx maye alt qatlarda, az sıx maye isə üstdə olmasıdır. Çay sularının təsərrüfat-məişət suları məqsədilə ümumdünya istifadəsi cəmi 9% təşkil edir. Ona görə də içməli suya olan tələbat və çatışmazlıq heç də onların istifadəsi nəticəsində yox, onarın keyfiyyətcə tükənməsi sayəsində baş verir. Son illərdə su dövranında daha çox üstünlüyü sənaye və məişət suları tutur. Hər il sənaye və məişətdə 600-700 km 3 su istifadə olunur. Bizə yaxın olan MDB ölkələri içməli su ehtiyatları ilə çox zəngindirlər. Bu çayların ümumi uzunluğu 3 milyon km-ə yaxındır (10 km-dən az olan çaylar nəzərə alınmır). Onların illik axını 4350 km 3 təşkil edir ki, bu dünya çay axınının 13-14 %-ni təşkil edir. Suya oan tələbatın ödənilməsində vacib su mənbələrindən biri də şirin su gölləridir. Göllərin sayı 3 mln-dan çox olmaqla ümumi sahəsi 500 min km 2 -dir. Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|