Nsan özü üçün nə varsa hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Orqanizm v ə mühit
- Ekologiya elminin inki şaf tarixi
- I dövr
- Mühazir ə 3
Canlı təbiət . Canlı təbiətin yaranmasında cansız təbiət də iştirak edir. Həyat - materiyanın maddələr mübadiləsindən və özünəoxşar təbii-təkrar istehsaldan ibarətdir. Burada nuklein turşuları və zülallar əsas yer turur. Beləliklə, həyatın mənşəyi və inkişafı dənizdə üzvi molekullarından ibarət «bulyonun» əmələ gəlməsi, ilk biokimyəvi strukturun yaranması, molekulların polimerləşməsi və makromolekulların özünübərpa proseslərindən ibarət olmuşdur. Məhz bundan sonra həyat, seçim, molekul səviyyəli təkamül, sadə canlı sistem (müasir hüceyrənin orqanizmləri kimi), nəhayət, primitiv hüceyrədən ibarət orqanizmlər əmələ gəlmişdir. Beləliklə, nəsil vermək, böyümə, inkişaf, maddə, enerji və informasiya mübadiləsində iştirak etmək bioloji həyatın əsasını təşkil edir. Bunun üçün isə daxili və xarici mühitdən ibarət sistemlərin yaranması zəruridir. Onları coğrafiya ilə yanaşı biologiya və kimya elmləri də öyrənir. Orqanizm və mühit . Materiyanın heç də hər yeri mühit deyil. Həyat olmayan məkana (Ay, Ulduz, Günəş və s.) mühit demək olmaz. Onlar cansız faktor rolunu oynaya bilir və mühitin formalaşmasına təsir edirlər. Mühitsiz həyat yoxdur. Deməli, mühit yalnız Yer planetinə məxsusdur. Mühit – orqanizmə təsir edən canlı və cansız amillərin cəmindən ibarətdir. Mühit iki böyük hissəyə ayrılır: daxili mühit və xarici (ətraf) mühit. Daxili mühit – orqanizmə onun özünün içərisindən olan təsirlərin cəmi, ətraf mühit isə orqanizmə kənardan edilən təsirlərin cəmidir. Mühit müxtəlifdir, lakin onun ən geniş forması xarici mühitdir. Ə traf mühit 4 böyük hissəyə ayrılır: su, torpaq, hava və orqanizm. Onların makro, mezo və mikro ekosistemləri formalaşır. Hər hansı ətraf mühit ekoloji sistemlərdən ibarətdir (ekosistem). Ekosistem- konkret məkanda cansız və canlı komponentlərin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində fəaliyyət göstərir. Təbiətin təkamülü prosesində əmələ gəlmiş sistemə təbii ekosistem, insanın yaratdığı sistemə isə antropogen ekosistem deyilir. Məkan baxımından ekosistem üçün məhdudiyyət yoxdur. Bulaq, çay, göl, dəniz, okean və s. - təbii ekosistemlərə; hidrokomplekslər, okeanarium, şəhərlər, kanallar və s. Behruz Melikov Behruz Melikov
antropogen ekosistemlərdir. Quru sahələrin də ekosistemləri təbii və antropogen, kiçik və böyük olur. Sozsüz ki, ilk növbədə ekoloqları təbii ekosistemlər maraqlandırır. Təbii ətraf mühit və onun komponentləri milyonlarla il ərzində təkamül prosesindən keçmişdir. Orqanizm yaşadığı ətraf mühitə daxil olduğu ekosistemə uyğunlaşır.
. nsan tərəfindən yaradılan (antropogen) ekosistemlər təbii şəraitə uyğunlaşdırılır. Ekologiyanın müasir bir elm kimi inkişaf tarixi 4 – dövrdən ibarətdir. I dövr . Bu dövr darvinizmə qədərki dövrü əhatə edir. II dövr . Darvinizmin qalib gəlməsi ilə başlayır. 1866-cı ildə E. Hekkel orqanizmin mühitə uyğunlaşmasına dair bilikləri «Ekologiya» adlandırır. O qeyd olunduğu kimi göstərirdi ki, Ç.Darvinin yaşamaq uğrunda mübarizə adlandırdığı münasibətləri ekologiya tədqiq etməlidir.
dövr. XX əsrin 20-ci illərindən başlayır. Bu dövrdə ekologiya ümumbioloji fundamental elmlərdən birinə çevrilir. 1935-ci ildə ingilis alimi A.Tensli ekologiyaya ekosistem anlayışını, 1942-ci ildə isə V.N.Sukaçov biogeosenologiya (biosferin quru sahəsinin konkret hissəsində canlıların öz aralarında və ətraf mühitin cansız hissələri olan atmosfer, dağ süxurları, torpaq, hidroloji rejim ilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət sistemi) anlayışını daxil edirlər.
XX əsrin 80-cı illərindən başlanır. Müxtəlif elmlərdə ekoloji istiqamətin yaranması, ekologiyanın qlobal xarakter alması, o cümlədən insan ekologiyasının, sosial və qlobal ekologiyanın əmələgəlməsi və inkişafı bu dövrü səciyyələndirir. Ümumiyyətlə, bu dövr elmlərin ekologiyalaşdırılması ilə fərqlənmişdir. Beləliklə, ekologiya elmi eninə və dərinə inkişaf etməyə başladı. Ə lbəttə, birinci hal daha çox nəzəri cəlb etməkdədir. Ekologiyanın mərkəzində canlı sistem dayanır. Ona görə ekologiyanın yaranmasının əsas səbəbi canlılar haqqında, o cümlədən insanların özləri haqqında biliklər olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, ekologiya elmi ümumi bioloji mahiyyətə daha çox istinad edir. Behruz Melikov Behruz Melikov Mədəni bitkilər və əhli heyvanlar ekologiyanın tədqiqat obyekti deyildir. Onları kənd təsərrüfatı öyrənir. Lakin yeni-yeni bitki sortları və heyvan cinsləri yaradılarkən, onları rayonlaşdırmaq ekoloji tədbirlər tələb edir. Əhalinin kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin edilməsi ekologiya ilə birbaşa əlaqədardır.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazirə 3
Ə traf mühit və onun optimallaşdırılması insanların ekoloji şəraiti üçün ə
Ə traf mühiti mühafizə ekologiya proseslərinin öyrənilməsinin davamıdır. Göstərilən sahənin istiqamətləri aşağıdakılardan ibarətdir: ətraf mühit və onun funksiyalarından, mühitin mühafizə yollarından və onun təşkilindən, təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsi və təbiəti bərpadan. Fənnin daxili quruluşu, elmlərarası əmək bölgüləri barədə artıq elmi, metodik istiqamətlər formalaşmışdır. Bu sahə fənlərarası mahiyyət kəsb etməklə, sintetik əhəmiyyətə malikdir və qeyd edilmişdir ki, həmin sahənin coğrafi təmayülü daha genişdir. Ətraf mühiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə ekoloji proseslərin öyrənilməsinin davamı olub, bioloji, iqtisadi, texniki-texnoloji, riyazi modelləşdirmə və s. məsələlərlə əlaqələndirilmişdir. Bununla yanaşı həmin sahənin coğrafi aspektləri yuxarıda adları göstərilən sahələr üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ən başlıcası, mühitin öyrənilməsində coğrafiyaşünas və coğrafi anlayışsız keçinmək çətindir. Ə traf mühiti mühafizənin metodoloji tədqiqi tarixən təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsi, cəmiyyətin inkişafında coğrafi mühitin rolu, təbiətin dialektikası, ə hali artımı və
ə rzaq
problemi, torpaqların münbitliyi və
iqtisadi qiymətləndirilməsi kimi problemlərin, eləcə də antropocoğrafiyaya dair bəzi elmi məsələlərin tədqiqi ilə bağlı olmuşdur. ndiyə qədər cəmiyyətin inkişafında coğrafi mühitin rolu aspektində təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsi geniş tədqiq edilmişdir. Ə traf mühitdən, təbiətdən kənar cəmiyyətin inkişafı, varlığı qeyri- mümkündür. nsan cəmiyyəti yaranandan təbiətlə qarşılıqlı əlaqədə olub və bu ə laqələrlə inkişaf etmişdir. Tədriclə təbiətlə insan arasındakı əlaqənin intensivliyi, insanın əmək fəallığını artırmışdır. Bu prosesdə istehsal vasitələri və üsulları insanın təbiətə təsirinin əsas keçiricisi olmuşdur. Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|