Nsan özü üçün nə varsa hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir ə 5 YER N CO ĞRAF XÜSUS YY ƏTL ƏR V Ə EKOCO ĞRAF MAH YY ƏT Müasir f əls
Mühazirə 5 YER N COĞRAF XÜSUS YYƏTLƏR VƏ EKOCOĞRAF MAH YYƏT Müasir fəlsəfi dünya görüşlərdə «insan və təbiət» münasibətlərinin təhlili haqqında Təbiətlə qarşılıqlı münasibət məsələləri insanları min illər bundan əvvəl düşündürmüş və dövrün inkişaf xüsusiyyətlərindən asılı olaraq həmin məsələyə müvafiq münasibət bildirmişlər. lk insanların meydana gəldiyi dövrdə onlar təbiət hadisələrinin səbəblərini dərk etmirdilər. Təbiətin qlobal prosesləri haqqında onların bilikləri olduqca bəsit idi, lakin ə hatəsində olduqları təbiətin bəzi sirrlərini o zamankı insanlar indikindən yaxşı dərk edirdilər. Cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı münasibət məsələləri qədim dövrün bir sıra filosoflarının əsərlərində mühüm yer tuturdu. Antik dövrün Heraklit, Demokrit, Epikur, Aristotel, Platon, Epidokl və digər məşhur mütəfəkkirləri öz əsərlərində dünyanın yaranması, insanın yaranması, təbii cisimlərin mahiyyəti, təbiətin dərk edilməsi üsulları, insanla təbiət arasındakı qarşılıqlı təsir əlaqələri və münasibətləri kimi məsələlərə toxunaraq onlara cavab axtarırdılar. Bu günün özündə belə antik dövr filosoflarının bu məsələlərə dair fikirləri, fərziyyləri öz dolğunluğu ilə heyrət doğurur. Həmin məsələlərin həlli ilə bir qədər sonra Şərq filosofları – Əl-Fərabi, bn-Sina, Əl-Biruni, bn-Rüşt və başqaları məşğul olaraq, orta əsr Avropa filosoflarını xeyli geridə qoymuşlar. Avropa fəlsəfəsində bu məsələlərin həllinə maraq intibah dövründə yenidən güclənmişdir. XVII-XVIII əsrlərdə fəlsəfədə metafizik materializ-min yarandığı bir dövrdə elmin və fəlsəfnin məqsədi, anlayışı da tamam dəyişdi. Fəlsəfədə bu istiqamətin banisi F.Bekoon hesab edilir. O, özünün «Yeni Orqanon» əsərində dərketmənin başlıca vəzifəsini insanın təbiət üzərində hakimiyyətinin getdikcə artmasında və insan həyatının təkamülləşdirilməsində görürdü. Behruz Melikov Behruz Melikov
Təbiətlə insan arasındakı qarşılıqlı təsiri tədqiq edən həmin dövrün fəlsəfi cərəyanlarından biri də «Coğrafi determinizm» idi. Hələ qədim zamanlarda yaranmış bu istiqamət orta əsrlərdə və yeni dövrdə Monteskye, Jan-Boden, bn- Xaldun kimi görkəmli filosofların tədqiqatlarında əsas yer tutmuşdur. Onların fikrincə insanın şüuru, ənənələri, ictimai qanunları və hətta dövlət qurluşu belə, təbii amillərdən və ilk növbədə iqlimdən asılıdır. XIX əsrdə coğrafi determinizm daha da genişlənərək, elmi fikrin inkişafında əsas istiqamətlərdən birinə çevrilmişdir. Cəmiyyətlə təbiət arasındakı qarşılıqlı təsirə dair bütün ideya və fikirlərin sintezi alman klassik fəlsəfəsinin görkəmli nümayəndələri olan Hegel və Feyerbaxın konsepsiyalarında öz əksini tapmışdır. Hegel ilk dəfə olaraq, təbiətlə- cəmiyyətin inkişafını vahid təbii-tarixi proses kimi başa düşürdü. O, materiya və ruhun, təbiətlə-insanın dialektik vəhdətini sübut etməyə çalışırdı. Feyerbax isə insanla təbiətin vahidliyini ilk növbədə insanın antropoloji mahiyyətində görürdü. Belə yanaşma isə təbiət-insan vahidliyinin materialist nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirilməsi demək idi ki, bu da həmin dövrdə irəliyə doğru mühüm addım hesab edilirdi. Müasir dövrümüzə qədər gələn cəmiyyət-təbiət konsepsiyasının yolları, müxtəlif və uzun olmuşdur. Belə ki, XIX-əsrin 40-cı illərində hələ Hegelin fəlsəfəsinin təsiri altında olan K.Marks cəmiyyət-təbiət problemindən bəhs edərkən insanı ideallaşdırır, onu təbiətə qarşı qoyur ki, bu da sözsüz ki, Hegelin antropoloji konsepsiyasının təsiri idi. Həmin dövrün ideoloqları və təbiətşünasları insanın təbiətə olunan təsirinin fəal xarakter daşımasını qeyd edərək, məhz bununla insanın təbiətə olan spesifik münasibətini görürdülər. Beləliklə, ilk baxımda insanın təbiətdən asılılığı azalır, guya insanlar mövcud şəraitdən süni yaradılmış texnosfer ilə qorunaraq, ətraf mühitin-təbiətin çatışmamazlığını düzəldir. Lakin, bu hələ insanın təbiətdən asılılığının azalması demək deyildir, əksinə, cəmiyyət inkişaf etdikcə onun təbiətə tələbatı da o qədər rəngarəng və zəngin olur. nsan təbiətin yeni qüvvələrini aşkarlayıb istifadə etdikcə, müasir mərhələyə müvafiq olaraq özü də ondan asılı vəziyyətə düşür. Məsələn, Volqa, Dnepr, Kür, Nil çayları axımının nizamlanmasının böyük Behruz Melikov Behruz Melikov üstünlükləri olmuşdur. Azərbaycanda Mingəçevir su anbarının tikilməsi ilə ə laqədar olaraq Kür-Araz ovalığında bataqlıqların qurudulmasına şərait yaradıldı. Lakin bunların yaratdıqları fəsadlar da göz qabağındadır. Təbiət və cəmiyyət qanunları arasındakı mühüm fərqlərdən biri də odur ki, cəmiyyət qanunları təbiət qanunlarına nisbətən qısa müddətlidir. Təbiət qanunlarını müşahidə və dərk etmək uzun vaxt tələb edir. Təbiətlə-cəmiyyət arasındakı ə laqənin qanunauyğunluqlarını öyrənmək tarixən yaranmış elmi nailiyyətlərə ə saslanmalıdır. Təbiətşünaslıq haqqındakı ümumbəşəri bilikləri sinfi, siyasi və s. cəhətdən, bəzən də məhdud hüquqi tələblər baxımından çeşidləmək nəinki keçmişimizi dərk etmək, eyni zamanda bu günümüzü də dərk etmək üçün böyük ziyan verir. Dünya ölkələrinin ictimai quruluşundan asılı olmayaraq müasir ekoloji böhrana məruz qalmaları onu göstərir ki, indi bütün ölkələr milli və sinfi ayrı seçkilik salmadan birləşməli, ətraf mühiti mühafizə etməkdə birgə səy göstərməlidirlər. nsan nəinki əmək prosesində, bütün varlığı ərzində təbiətlə təmasdadır, onun vacib komponenti olan oksigenlə nəfəs alır və arasıkəsilməz madələr mübadiləsində olur. Təbiətlə insan arasında maddələr mübadiləsi kəsilərsə insanın nəinki fəaliyyətindən, həm də onun varlığından söhbət gedə bilməz. Biz insanı, təbiətlə birlikdə vahid bir sistemdə qəbul edirikcə onda insan, onun xüsusi və ümumiləşmiş əmək fəaliyyəti, təbiət və onun maddiləşmiş ehtiyatları, təbii vasitələri yarımsistem kimi qəbul edilməlidir. Təbiidir ki, belə halda göstərilən komponentlərin sistemliyi və müəyyən mənada fərqli cəhətləri təbiət-cəmiyyət münasibətlərində daima diqqət mərkəzində olmalıdır. Təbii tarazlığı, ekoloji müvazinəti saxlamada deyilənlərin böyük əhəmiyyəti vardır. ndiyə qədər klassik ideyalara toxunulmaz münasibətlər bəslənilməsi onların əsil mahiyyətinin açılmasında böyük maneələr yaratmışdır. «Ətraf mühiti mühafizə» və «Təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə» bir-birinə yaxın anlayış olmaqla əlaqəli proseslərə malikdirlər. Göstərilənlər arasındakı qarşılıqlı əlaqə mürəkkəb və çoxsahəlidir. Bu mürəkkəbliyin başlıca cəhəti Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|