Nsan özü üçün nə varsa hava, su, maddi nemətlər, sənaye üçün xammal və
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ozon qatının əh əmiyy əti
- Ozon n ədir
- Ozon qatı n ədir
hissəsi udulur. Atmosferin bəzi tərkib hissələri, məsələn, buludlar günəş enerjisini başqalarından çox udur. Belə ki, onlar günəş şüalandırmasının spektrini tamamilə buraxmır və yaxud spektri az buraxır və infraqırmızı şüalar isə keçə bilmir. Elə buna görə də özündən günəş enerjisini buraxarkən atmosfer qızır. Bu enerji okeanın səthinə çatdıqda qismən udulur və suyun üst qatını qızdırır. stiliyin bir qismi istilik ötürmək hesabına atmosferə qayıdır və onun isinməsinə təsir edir. Bu hadisələrin və onun həm də əks olunma və səpələnmə proseslərinin nəticəsində atmosferdə temperatur şaquli surətdə dəyişir. Yer səthinə gələn günəş radiasiyasının əsas hissəsi okean və yerin üst səthini qızdırır ki, oradan da öz növbəsində Yerə yaxın hava təbəqəsi qızaraq şaquli qradiyenti təmin edir. Havanın stabilliyi və davamlılığı uzun müddət pozulmuşsa, onda atmosferin çirklənməsi üçün əlverişli şərait yaranır. Məsələn, havası uzun müddət sabit qalan Los-Anjeles rayonunda havaya atılan hər hansı çirkləndirici (məsələn, qazlar) ətrafa yayıla bilmir və tez-tez smoq müşahidə olunur.
Yer üzərində həyat, min illərlə atmosferdəki mühafizə qatı sayəsində qorunur. Ozondan ibarət olan bu qat Yeri Günəşin zərərli ultrabənövşəyi ş üalarından mühafizə edir. Bu planetimizin nadir xüsusiyyətidir. Bu mühafizə qatının dağıldığı hallarda Günəşin ultrabənövşəyi şüalanması Yerin səthindəki həyatın pisləşməsinə səbəb olur. qlimin keçmişdə dəyişkənlikləri yaxın onilliklərdə və əsr üçün riyazi model hazırlayarkən nəzərə alınır. Amma real şəraitlə müqaysədə ryazi modellər lazımınca dəqiq olmurlar, çünki bütün amilləri nəzərə almaq çətindir. Belə ki, alimlər tərəfindən Antarktidanın üzərində, stratosferin üst hissəsində günəşin ultrabənövşəyi şüalarının filtrdən keçirən ozon qatında «dəlik» aşkar edilmişlər, baxmayaraq ki, freonların ozon qatının tükənməsinə təsir modellərinin elektron hesablama maşınları tərəfindən yoxlanılması belə «dəliyin» olmasını proqnozlaşdırmamışdır. Məlum olmuşdur ki, modellərdə atmosferin yuxarı Behruz Melikov Behruz Melikov qatlarında üzən və ozon parçalanmasına şərait yaradan çox xırda buz kristalları nəzərə alınmamışdır. Riyazi modelə bu yeni fiziki amil daxil edildikdən sonra Antakrtida üzərində ozon «dəlik» müşahidə edilməmişdir. Milli Aeronavtika Xidməti Agentlyinn (MAXA) 1998-c ilin yazında apardıqları tədqiqatlara əsasən, şimal yarımkürəsində 1969-cu ildən 1986-cı ilə kimi ozonun miqdarı 3% azalmışdır. Tibbi məlumatlara əsasən isə ozonun 1% azalması hər il 6% insanın dərisinin xərçəng xəstəliyinə tutulmasına səbəb ola bilər. Freonun bir molekulu on minlərlə ozon molekulunu parçalaya bilər. Deməli, modellərin mükəmməlləşməsi yalnız daha geniş məlumatlara əsaslanmalıdır.
ultrabənövşəyi şüaları oksigen molekullarını atomlara parçalayır ki, bunlar da sonradan digər oksigen molekulları ilə birləşərək, ozon əmələ gətirirlər. Ozon ilk dəfə 1839-cu ildə K.F.Şonbeyn tərəfindən elektrik boşalmalarının müşahidəsi zamanı kəşf edimişdir. Yalnız 1950-ci ildən sonra ozonun atmosferin bir hissəsi oduğu aşkar olunmuşdur. Onun adı yunan dilindən alınmışdır və “kəskin iy” deməkdir.
yerləşir. Ozon stabil qaz deyil və xüsusiə hidrogen, azot və xlora malik olmaqla təbii komponentlərə qarşı həssasdır ki, bunlar da onun dağılmasına gətirib çıxarır. Strotosferdə ozon ən çox 19-25 km yüksəklikdə yerləşir. Yerin səthi yaxınlığında (troposferdə) ozon özündə fotokimyəvi his və qələvi yağışlar toplayan, getdikcə problemlər yaradan çirkləndirici maddələr kimi təzahür edir. Lakin 11 km-dən 48 km-ə qədər Yer səthindən hündürlükdə olan təhlükəsiz strotosferdə, aşındırıcı iyi olan maye qaz, oksigenin özü qədər həyat üçün gərəklidir. Ozon mühafizə qatı ə mələ gətirir ki, bu da həddindən çox kövrək olmaqla bərabər, heyrətedici dərəcədə səmərəlidir. Ozonun atmosferdə miqdarı azdır. Belə ki, hər 10 milyon molekula 2 milyon normal oksigen və 3 ozon molekulu düşür. Atmosferdə olan ozonu Yer səthinə sərmək mümkün olsa idi, onda qalınlığı 3 mm olan nazik qat alınardı. Behruz Melikov Behruz Melikov Xlorftorkarbohidrogenlər (XFK) ozon qatının yeyilməsinin ciddi səbəbi kimi göstərilir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, hər yaz fəsli planetin cənub yarımkürəsində Antarktida üzərində ozon qatında “dəlik” əmələ gəlir ki, bunun da ölçüləri Afrika qitəsinin sahəsinə müvafiq gəlir. “Dəlik” adi məlum dəliklər deyil, ozon qatının çox aşağı konsentrasiyası olan zonadır. Antarktida üzərindəki atmosfer qışda yerdə qalan aləmdən, qütb burulğanı adlanan küləyin təbii dövranı ilə təcrid ounur. Qış vaxtı, soyuq və qaranlıq olduqda atmosferdə qütb stratosfer dumanları əmələ gəlir. Təsirsiz xlor, bu buludların səthində, gün işığının təsiri altında ozonla kimyəvi reaksiyaya girməklə ozon qatını yeyən formaya çevrilir. Bunun nəticəsində hər payız, günəş cənuba doğru, yəni Antarktidaya doğru qayıdarkən ozonun tez dağılması baş verir. Antarktida strotosferinin kifayət qədər qızdığı və beləliklə də onu qalan dünyadan təcrid edən qütb strotosfer buludlarını dağıtdığı və küləkləri yardığı vaxt “dəlik” yenidən yox olur. Ozonla zəngin olan hava Antarktida üzərindəki deşiyi və ya dəliyi dartışdırır. Küləyin dövranı, aşağı konsentrasiyalı ozon olan havanın şimala doğru yerdəyişməsinə səbəb olaraq, başqa bölgələrdəki ozon konsentrasiyasını onunla qarışma sayəsində azaldır. Beləliklə, problem cənub yarımkürəsinin məntəqələrinə yayıla bilər. Ən geniş “dəliklər” son ilər müşahidə edilir. Nazilmə, xüsusilə, 15 km-dən 30 km-ə qədərki hündürlükdə baş vermişdir ki, burada adətən ozonun konsentrasiyası ən yüksəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, XFK-nın ozon qatına təsiri, cənub qütbü ətrafında, çox soyuq təcrid olunmuş hava kütləsinin yaratdığı nadir meteoroloji şəraitin yarandığı bölgədə güclənir. Antarktida üzərində ozon qatının ən çox tükənməsi sentyabr-oktyabr aylarında olur, noyabr ayından sonra isə ozon qatının qalınlığı mütəmadi artır. Antarktida üzərində maksmum ozon 1985-ci ildə qeydə alınıb. O vaxtdan onun miqdarı az artmışdır. Ş imali Avropada ozon «dəliyi» cənub zonasına nisbətən kiçikdir, tam aydın hiss olunmur və ozon qarışığının azalması xeyli zəif gedir. 1987-ci ildə BMT-nin üzvi olan- 23 sənaye ölkəsi, o cümlədən keçmiş SSR freon istehsalını azaltmaq (feronlarla refrijiratorlar, kondisionerlər, soyuducular və aerozol balonları Behruz Melikov Behruz Melikov
Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|