Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
~ 19 ~ olmaqla 20 müxtəlif amin turşusunun müxtəlif kombinasiyalarda növbələşməsindən əmələ gəlmişdir. Polipeptid zəncirin uzunluğu böyük hədd daxilində ola bilir. Əksəriyyət zülallarda polipeptid zəncir 100-200 aminturşu qalığından ibarətdir. Polipeptid zəncirdə aminturşu ardıcıllığı onun birinci quruluşunu əmələ gətirir, bu quruluş isə zülalın bioloji xüsusiyyətlərini müəyyən edir. Aminturşuların ardıcıllığı DNT-də nukleotidlərin ardıcıllığı ilə müəyyən olunur, bu isə nəinki verilmiş bioloji növ üçün, həmçinin bioloji fərd üçün unukaldır. Lakin uzun müddət nukleotid ardıcıllığının aminturşu ardıcıllığını necə təyin etməsinin mexanizmi məlum olmamışdır. Aminturşulardan polipeptid zəncirin qurulması xüsusi ribonukleoproteid dənəsi-ribosomun köməyi ilə gedir. Ribosom təqribən yarı zülal, yarı RNT-dən ibarətdir. Baxmayaraq ki, ribosom zülal sintezi üçün əsas aparatdır, bu prosesin getməsi üçün bir sara şərtlər lazımdır. Aminturşulardan polipeptid zəncirin əmələ gəlməsi üçün məlumat RNT- nin (mRNT) olması, nəqliyyat RNT-nin (nRNT-nin), ATF, bir sıra xüsusi fermentlərin və bioloji aktiv maddələrin olması tələb olunur. Zülalların biosintezinin sxemi şəkil 4-də verilmişdir. Sərbəst aminturşular əvvəlcə ATF ilə qarşılıqlı təsirdə olub, adenozinmonofosfat turşusu əmələ gəlir. Bu isə nəqliyyat RNT-si ilə qarşılıqlı təsirdə olub nəticədə aminoasil-nRNT-si əmələ gəlir və adenil turşusu azad olur. Belə nRNT-si amin turşusu qalığı ilə yüklənib ribosoma birləşir. Ribosomun zülal sintezində iştirak etməsi üçün əvvəlcə kiçik subvahid, sonra isə böyük subvahid mRNT ilə birləşir. Bir mRNT-si bir neçə ribosom ilə birləşir. Ribosomların mRNT ilə belə kompleksi poliribosom və ya polisom adlanır. Əvvəlcə mRNT ribosoma birləşmiş, özündə amin turşusu daşıyan nRNT-si ilə birləşir. Sonra həmin bu ribosoma digər amin turşu daşıyan nRNT-si ilə birləşir. Bu iki aminturşu arasında peptid rabitəsi əmələ gəlir. Sonra üçüncü və s. aminturşular bu qayda ilə aminturşu zəncirinə əlavə olunur, o vaxta qədər ki, sintez olunan zülalın polipeptid zənciri tamamlanır (şəkil 7). Hansı şəkildə mRNT-si aminturşu ardıcıllığının belə dəqiqliklə qurulmasını təmin edir? Təcrübələr göstərmişdir ki, hər amin turşusu mRNT-də üç nukleotid ardıcıllığında kodlaşdırılmışdır. Üç ardıcıl nukleotid bir aminturşusuna uyğundur. Sonrakı təcrübələrdə bütün 20 aminturşusunun kodonlarını açmaq mümkün olmuşdur. ~ 20 ~ Şəkil 7. Zülalların biosintezinin sxemi Aminturşu və ya nukleotid kodları cədvəl 2-də göstərilmişdir. Məlum olmuşdur ki, bir aminturşu bir neçə tripletlə kodlaşdırıla bilər. Yalnız metionin və triptofan bir tripletlə kodlaşdırılır. Leysin, serin, arginin altı tripletlə, digər aminturşular isə iki, üç və ya dörd tripletlə kodlaşdırılır. 64 mümkün tripletdən 61-i aminturşu kodlaşdırır, üçü isə UAA, UAQ, UQA aminturşu kodlaşdırmır, sonra məlum oldu ki, bunlar polipeptid zəncirin sonunu proqramlaşdırır (terminasiya). Nukleotid kodu əvvəlcə mikroorqanizmlər üçün müəyyən edildi, sonra məlum oldu ki, bu kodlar Yer üzərində bütün canlı varlıqlar üçün universaldır. ~ 21 ~ Cədvəl 2 Müxtəlif aminturşuları üçün mRNT kodonlarında nukleotidlərin ardıcıllığı Aminturşular kodon kodon kodon kodon kodon kodon 1 2 3 4 5 6 Fenilalanin UUU UUS Leysin UUA UUQ SUU SUS SUA SUQ İzoleysin AUU AUS AUA Metionin AUQ Valin QUU QUS QUA QUQ Serin USU USS USA USQ Prolin SSU SSS SSA SSQ Treonin ASU ASS ASA ASQ Alanin QSU QSS QSA QSQ Tirozin UAU UAS Histidin SAU SAS Asparagin AAU AAS Lizin AAA AAQ Qlütamin SAA SAQ Qlütamin turşusu QAA QAQ Sistein UQU UQS Triptofan UQQ Arqinin SQU SQS SQA SQQ AQA AQQ Qlisin QQU QQS QQA QQQ Oxra UAA Amber UAQ Opal UQA Sintezin inisiatoru QUQ Genetik kodun xüsusiyyətləri 1. Genetik kod bütün orqanizmlər üçün (virus, bakteriya, bitki, hey- van və insan) vahiddir, universaldır. 2. Kod tiripletdir. Hər bir aminturşunun yeri ciddi surətdə, m.RNT-də müəyyən üç nukleotidlər ilə kodlaşır və bir spesifik kodon əmələ gətirir. 3. Bir aminturşusu bir neçə kodonlarla (birdən-altıya qədər) kodlaşa bilər. Yalnız iki aminturşusu bir tripletlə kodlaşır-metionin (AUQ) və triptofan (UQQ). 4. Kod üst-üstə düşmür. Nukleotid ardıcıllığı sıra ilə bir istiqamətlə - 5'-dən - 3'-ə triplet-tripletin ardınca hesablanır. 5. AUQ kodonu mRNT-nin başlanğıcında - 5' ucunda yerləşdikdə polipeptid zəncirin sintezinin təşəbbüsçüsü olacaq. Əgər AUQ kodonu m.RNT-nin ortasında yerləşirsə, onda o, metionin aminturşusunu kodlaş- Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|