~ 228 ~
Gübrələrə həssaslıq
Aşağı
+
+
+
+
-
-
+
-
-
Yüksək
+
+
+
+
-
-
+
-
-
Cədvəldə “+” işarəsi əlamətin olmasını, “-“ olmamasını göstərir.
N.İ.Vavilov 1920-ci ildə ümumi Rusiya seleksiyaçılar qurultayında
homoloji sıralar qanunu haqqında məruzə etmişdir. Bu qanuna görə
geentik oxşar olan formalarda oxşar mutasiyalar baş verir. Bu qanunun
əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, genetik yaxın olan cins və növlərdə
əvvəlcədən nə kimi mutasiyalar baş verəcəyini bilmək mümkündür.
Seçmə üçün dəyişkənliklər mənbələri
Seçmə üçün yalnız irsi dəyişkənlik əhəmiyyətli ola bilər. Çünki irsi
dəyişkənlik nəticəsində seleksiyaçı üçün maraqlı olan əlamət və
xüsusiyyətlər nəslə keçib, möhkəmlənə bilər. Yeni heyvan cinsləri, bitki
sortları və mikroorqanizm ştamları almaq üçün başlanğıc materialda irsi
dəyişkənliklərdən mutasiya və konbinasiya dəyişkənlikləri əsas mənbə
təşkil edir.
Mutasiya dəyişkənliyi
Biz əvvəldə “Dəyişkənlik və onun formaları” bölməsində mutasiya
dəyişkənliyi haqqında məlumat vermişik. Bu bölmədə mutasiyanın
mahiyyəti haqqında qısa məlumat verilərək əsasən təbii və süni
mutagenlərin təsiri ilə yeni mutasiyaya uyğunlaşmış formaların –
muatantların alınması istiqamətində görülən işlər nəzərdən keçiriləcək.
Mutasiya dəyişkənliyi bütün canlılara xas olan əsas xüsusiyyətlərdən
biridir. Mutasiya termini ilk dəfə biologiya elminə 1901-ci ildə
hollandiyalı alim Quqo-de Friz daxil etmişdir. O, bir neçə il ərzində
enotera (Ehnatera lomarkiana) bitkisi üzərində tədqiqat
apararaq təsadüfən
bir-birindən boyuna və digər əlamətlərinə görə kəskin fərqlənən və irsən
keçən fərqlər müşahidə etmişdir.
Bu işlərin
nəticəsində o, mutasiya nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür.
Quqo-de Frizdən əvvəl Ç.Darvin “Heyvanların və bitkiləri
əhilləşdirmə şəraitində dəyişilməsi” (1868) adlı əsərində bu cür
gözlənilmədən, qəflətən baş verən irsi dəyişkənliklər haqqında yazırdı.
Lakin bu dəyişkənliyin səbəbi o vaxt məlum deyildi. Belə dəyişkənlikləri
Ç.Darvin “sport” və ya fərdi dəyişkənlik adlandırmışdır.
~ 229 ~
1925-ci ildə rus alimləri Q.A.Nadson və Q.S.Flippoo dünya elmində
ilk dəfə olaraq maya göbələyinə radioaktiv şüalarla təsir edərək yeni
mutasiyalar almışdır. Bundan sonra 1927-ci ildə amerikalı genetik
G.Meller drozofil milçəyinə rentgen şüaları ilə təsir edərək müxtəlif
mutasiyaalr almışdır.
Müxtəlif xarici amillərin təsiri ilə canlı orqanizmlərdə mutasiyalar
almaq olar. Mutasiyaların əmələgəlmə prosesi, yəni mutagenez genetika
elminin vacib problemlərindən biridir. Mutasiyalar təbii və ya spontan və
süni və ya induksion olurlar.
Mutagenlər. Həm təbiətdə, həm də tədqiqatda mutasiyalar mutagen
adlanan faktorların təsiri nəticəsində baş verir. Təbiətdə mutagen faktorlar
xarici mühit şəraitinin bütün faktorları ola bilər. Süni mutasiyalar almaq
üçün fiziki və kimyəvi amillərdən istifadə edilir.
Fiziki amillərdən: rentgen və qamma şüaları, ultrabənövşəyi şüalar,
elektromaqnit şüalar yüksək və mənfi
temperatur, nüvə şüalanması və s.
Təbii mutasiyaların seleksiyada istifadəsi
Təbii şəraitlərdə orqanizmlərdə baş verən mutasiyalar spontan
mutasiyalar adlanır. Mutasiya genlərdə və xromosomlarda qəflətən baş
verən irsi dəyişkənlikdir. Mutasiya nəticəsində yeni əlamət və keyfiyyətlər
meydana çıxır. Mutasiyalar faydalı, zərərli və neytral ola bilər. Qeyd
etmək lazımdır ki, mutasiyaların əksəriyyəti orqanizm üçün zərərli və
yaxud öldürücü (letal) olur. Çünki uzun təkamül zamanı orqanizmin
irsiyyəti bir növ stabilləşir. Buna görə də hər bir təsadüfi dəyişkənliklər
əksər hallarda orqanizmin irsiyyətində genlər mübadiləsini və stabilliyini
pozaraq orqanizmin normal inkişafına mənfi təsir göstərir. Mutasiyalar
nəticəsində əmələ gələn yeni əlamətlər insanın məqsədinə uyğun olarsa,
seleksiya üçün böyük maraq kəsb edir. Bir çox kartof sortları spontan
mutasiyaların nəticəsində alınıb. Bundan əlavə qiymətli bitki sortları təbii
mutasiyalar nəticəsində alınmışdır. Lakin spontan mutasiyalar təsadüfən
baş verir və çox nadir hallarda müsbət keyfiyyətlər meydana çıxır. Buna
görə də son illər alimlər tərəfindən süni surətdə mutasiyalar alınır.
Süni mutasiyaların seleksiyada istifadəsi
Süni mutasiyalar bir sıra fiziki və kimyəvi amillərin təsiri ilə alınır.
Hazırda süni mutagenez alimlərin tədqiqatlarında geniş yer tutur.
Seleksiyaçılar mutagenezin yeni üsullarından istifadə edərək külli