Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən seleksiyada istifadə olunması
- Seçmə
- Kütləvi seçmə
- Fərdi seçmə
~ 236 ~ hibrid gücü yalnız birinci nəsildə müşahidə olunur, sonrakı nəsillərdə get- gedə azalır. Müəyyən olunub ki, genotipinə görə kompleks morfoloji, bioloji, ekoloji, təsərrüfat xüsusiyyətlərinə bir-birindən kəskin fərqlənən nümunələri hibridləşdirdikdə yüksək heterozis meydana çıxır. Heterozisin genetik əsasları müxtəlif cür izah olunur. Bu isə bu isə genlərin müxtəlif tip təsirindən və mübadiləsindən asılıdır. Bəzi hallarda heterozis hadisəsi yüksək dominantlıq ilə, AA Heteroziqotlarda heterozis homoziqotlardan daha yüksək olur. Digər halda dominant faktorların əlverişli aaBB x Aabb mübadiləsi ilə, bəzi hallarda isə genlərin kompleks təsiri ilə AABB+A 1 A 1 B 1 B 1 =AAA 1 A 1 BBB 1 B 1 . Beləliklə, heterozis hadisəsi irsi faktorların kombinasiyası ilə bağlıdır. Bitki seleksiyasında heterozis hadisəsindən istifadə edilir. Bunun üçün əvvəlcə yüksəl məhsuldar sortlardan bir neçə il ərzində təmiz xətlər alınır. Sonra ayrı-ayrı sortlardan olan təmiz xətlər arasında müxtəlif variantda çarpazlaşdırılaraq heterozis verən kombinasiyaların toxumları seçilərək yüksək məhsul alınmasında istifadə edilir. Erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən seleksiyada istifadə olunması Elmi tədqiqat işlərində hibridləşmə apararkən bitkilər üzərində axtalanmanı və sonra tozlandırmanı aparmaq o qədər də çətinlik törətmir. Lakin təsərrüfatda geniş miqyasda bu işləri aparmaq çətinlik törədir. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün bəzi bitkilərdə müşahidə olunan erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən istifadə edirlər. Məlumdur ki, bir çox bitkilərdə, məs., qarğıdalıda, soğanda, şəkər çuğunduru, pomidorda erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyü müşahidə olunur. Bu o deməkdir ki, bu bitkilərin tozluqlarında müəyyən dərəcədə deffektlər meydana gəlir və bu bitkilərin erkəkcikləri dölsüz olur. Hazırda bitkiçilikdə erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən (ESD) seleksiyada geniş istifadə olunur. Belə ki, bu tip irsi xüsusiyyəti olan bitkini normal fertil (döllü) bitkilərlə çarpazlaşdırırlar. Bu zaman normal bitkilərdə 100 % heterozis xassəsinə malik hibrid alınır. Həm də əvvəl qeyd etdiyimiz kimi çarpaz tozlanan bitkilər arasında hibridləşmə apararkən onlardan birini axtalamaq, yəni erkəkciklərini çıxarmaq tələb olunur. Məs., ana bitki olaraq götürülən qarğıdalı sortunun süpürgələrini çıxarmaq və ata bitkinin tozluqları ilə tozlandırmaq üçün böyük əmək sərf etmək lazımdır. Bu çətinlikdən xilas olmaq üçün ~ 237 ~ erkəkciklərin sitoplazmatik dölsüzlüyündən istifadə olunur. Bütün bu xüsusiyyətlərinə görə hazırda hibrid orqanizmlər yaradılmasında ESD-dən geniş istifadə olunur. Genetik nöqteyi nəzərdən ESD aşağıdakı amillərlə izah olunur: 1. Sitoplazmanın sterillik faktı ilə. 2. Nüvədə sterillilik geninin olması ilə. 3. Sitoplazmanın və nüvənin sterillilik amillərinin mübadiləsi ilə. ESD hadisəsini ilk dəfə bir-birindən xəbərsiz 1931-ci ildə ABŞ alimi M. Rods və 1932-ci ildə M. İ. Xacınov qarğıdalı bitkisi üzərində kəşf etmişdir. Seçmə İnsanlar bitkiçilik və heyvandarlıqla məşğul olduğu tarixdən etibarən kortəbii surətdə seçmə aparmışlar. Yəni onlar öz məqsədlərinə müvafiq olan fərdləri seçib artırmış, digərlərini çıxdaş etmişlər. Təbiətdə isə seçmə təkamülün əsas hərəkətverici qüvvəsidir. Ç. Darvin üzvi aləmin təkamül nəzəriyyəsini irəli sürərkər müəyyən etmişdir ki, insanlar tərəfindən yeni sort vəcinslərin, həmçinin təbiətdə yeni növ və növ müxtəlifliklərinin əmələ gəlməsində seçmə durur. İnsan tərəfindən aparılan seçməyə süni seçmə deyilir. Məhz süni seçmə nəticəsində bütün heyvan cinsləri və mədəni bitkilərin sortları yaranır. Süni seçmənin özü də iki formada olur: kortəbii seçmə və metodiki seçmə. Kortəbii seçmə hələ qədim zamanlardan əcdadlarımız tərəfindən aparılmışdır. Bu seçmənin nəticəsində kortəbii surətdə olsa da bitkilərin və heyvanların təbiətini dəyişmiş, məhsuldarlığı və keyfiyyətini yüksəltmişdir. Bu yolla bütün mədəni bitkilərin yerli sortları yaranmışdır. Seçməni sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar: Seçmə təbii süni kortəbii metodiki fərdi kütləvi ~ 238 ~ Süni seçmənin ən məqsədəuyğun forması metodiki seçmədir. Bu seçmə əvvəldən müəyyən edilmiş istiqamətdə aparılır. Bitkilərin seleksiyasında metodiki seçmənin əsasən iki üsulundan istifadə edirlər: kütləvi seçmə və fərdi seçmə. Həm kütləvi, həm də fərdi seçmə bir dərəcəli, çox dərəcəli və ardı kəsilməyən seçmə variantları ilə aparıla bilər. Kütləvi seçmədə başlanğıc materialdan bir neçə yüzdən bir neçə minə qədər bitki seçilir. Burada toxumların keyfiyyətinə, bitkilərdə xəstəliyin olub-olmamasına və s. müsbət xüsusiyyətlərə bir daha fikir verilir. Mənfi xüsusiyyətlərə və yaxud seleksiyaçı tərəfindən tutulan əlamətlərə cavab verməyən bitkiləri ayırıb çıxdaş edirlər. Kütləvi seçmə müasir zamanda da öz əhəmiyyətini itirməyib. Qeyd etdiyimiz kimi kütləvi seçmə bir neçə variant üzrə aparıla bilər: bir dərəcəli, çox dərəcəli və ardı kəsilməyən seçmə variantları ilə bir dərəcəli seçmədə lazım olan bitkiləri bir dəfə seçib onlardan nəsli öyrənib. Gələcəkdəbir dərəcəli kütləvi seçmə öz effektivliyini əsasən öz-özünə tozlanan bitkilərdə göstərə bilər. Çarpaz tozlanan bitkilərdə isə qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün çox dərəcəli seçmə variantından istifadə etmək lazımdır. Çox dərəcəli seçmədə 4-5 il ərzində hər il seçmə aparılır. Bu seçmənin nəticəsində yeni bitki sortu alınır. Lakin çarpaz tozlanan bitkilərin genotipinə hər il yeni genlər daxil olur və seçmə əsaında stabilləşmiş genotipi pozur. Buna görə də çarpaz tozlanan bitkilərdə lazımlı əlamətləri saxlamaq üçün hər il seçmə aparılmalı və standart sortlarla müqayisə olunmalıdır. Kütləvi seçmə nəticəsində xalq seleksiyası əsasında bütün yerli sortlar yaranıb. Kütləvi seçmənin mənfi xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ayrı-ayrı bitkilərin müsbət xüsusiyyətlərini bir sıra nəsillərdə saxlamaq mümkün olmur. Kütləvi seçmənin mənfi xüsusiyyətini fərdi seçmə ilə düzəltmək olar. Fərdi seçmə seleksiya və toxumçuluq işində istifadə olunur. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ayrı-ayrı bitkiləri seçib, onların nəslini ayrılıqda öyrənib artırırlar. Hər bir ləkdə bir bitkinin nəsli becərilir. Öz-özünə tozlanan bitkilərin təmiz xətt, çarpaz tozlanan bitkilərin nəsli ailə adlanır. Seleksiya öz-özünə tozlanan bitkilərlə fərdi seçməni bir dərəcəli, çarpaz tozlanan bitkilərlə işlədikdə isə çox dərəcəli və yaxud ardı kəsilməyən seçmə variantlarından istifadə edir. Fərdi seçmə üsulu ilə alınan sort bir bitkinin nəslidir. Fərdi seçmə kütləvi seçməyə nisbətən mürəkkəb və çox əmək tələb Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|