Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
~ 29 ~ mRNT və ya başlanğıc RNT adlanır. Cədvəl 3 Eukariotların genomunda orta təkrar olunan fraksiyanın xüsusiyyətləri (Qerşenzon, 1983) Genlər Orqanizm Haploid genomda surətlərin sayı Lokallaşma Ölçüsü (nukleotid cütlərinin sayı) Genin Speyserin 28SrRNT (o qədər də 5,8SrRNT və 18SrRNT- nin genləri) Maya göbələyi Drozofil Ksenopus İnsan Bərk buğda (müxtəlif sortları) 140 210-282 600-1000 300-600 2308-6457 12-ci xromosomda X və Y xromo- somlarında Bir xromosomda 13,14,15,21,28-ci xromosomlarda – 3900 4100-9600 3900 3900 – 1400-dən artıq deyil 3860-59500 6300-1250 3000-5000 – 5SrRNT nRNT-si (ümumi cəmi) Histonlar (5 tipdən hər birisi) Maya göbələyi Drozofil Ksenopus Maya göbələyi Drozofil Ksenopus İnsan Maya göbələyi Dəniz kirpisi (müxtəlif növləri) Drozofil Ksenopus İnsan 160-230 160 24000 300-400 780 8000 1310 2 200-1200 110 30-50 30-40 12-ci xromosomda 2-ci xromosomda 15-ci xromosomda Müxtəlif xromo- somlarda 2-ci və 3-cü xromo- somlarda – – – – 2-ci xromosomda 7-ci xromosomda 120 120 120 140 140 140 140 380-740 400-680 365-950 300-650 300-650 – 162-166 630 – 1000-1500 740 – 800 450-690 200-1350 – – Son illərin çox mühüm kəşflərindən biri, quruluş genlərin (struktur genlərin) daxilində olan ekzon və intron sahələrinin aşkar olunmasıdır. Kodlaşdırıcı sahələr ekzon, genetik informasiya daşımayan sahələr isə intron adlanır. Bəzi genlər bir-iki intron, bəziləri daha çox intron daşıyır. Məs., toyuğun ovalbumin genində -13, toyuğun kollagen genində hətta 51 intron vardır. Bəzən genlərdə intronların ümumi uzunluğu ekzonların uzunluğundan artıq olur. İntronlar ekzonlarla birlikdə transkripsiya olunur, beləliklə, pro-mRNT-də həm spesifik gen məhsulunu kodlaşdıran, yəni ekzonlardan transkripsiya olunan, yəni həmin məhsulu kodlaşdırmayan ~ 30 ~ sahələr vardır. Sonra prosessinq zamanı intronlar kəsilir, ekzon hissələr birləşir və “yetkin” mRNT molekulu əmələ gəlir. Həmin proses splaysinq adlanır. Genomda dəfələrlə təkrar olunan, lakin funksional rolu aşkar olunmamış nukleotid təkrarları haqqında müəyyən fərziyyələr irəli sürülür. Hesab olunur ki, çox təkrar olunan nukleotid ardıcıllıqları əsas unikal genləri zədələnmədən qoruyur, bufer rolu oynayır, quruluş genləri birləşdirici sahələr (speyserlər) əmələ gətirir, mitoz və meyozda xromosomların qütblərə çəkilməsində rol oynayır və s. Genomun ölçüsü Prokariotlarda və eukariotlarda genomun quruluşu və ölçüsü müəyyən qədər fərqlidir. Virusların, bakteriyaların və məməlilərin genomunda genlərin sayı və DNT-nin miqdarını müqayisəli analiz etdikdə bəzi qanunauyğunluqlar müəyyən edilmişdir. Eukariotların genetik materialının əsas kəmiyyət xüsusiyyəti DNT-nin artıqlığıdır. Virusların nuklein turşuları demək olar ki, bütövlükdə quruluş genlərindən ibarətdir. Ən kiçik RNT daşıyan virusun xromosomu 1200 nukleotiddən ibarət bir quruluş genindən təşkil olunmuşdur. Daha mürəkkəb virusların DNT-si 200 min nukleotid cütündən ibarətdir. Quruluş genlərinin sayı isə onlarca və hətta yüzlərcəyə qədər çatır. Daha iri, bir neçə milyon nukleotid cütündən ibarət olan bakterial genomda genlərin əksəriyyəti (həm quruluş, həm də tənzimedici genlər) unikaldır, yəni hər iki növ gen xromosomda tək sayda olur. Müstəsnalıq təşkil edən ribosomal RNT-ni və nəqliyyat RNT-ni kodlaşdıran genlərdir, onlar bakterial genomda bir neçə dəfə təkrar olunur. Bakteriyalarda DNT molekulunun uzunluğu 1,1 mkm, genin orta ölçüsü 1500 n.c. olduqda həmin xromosomda 3000-ə qədər gen yerləşmiş olur. Bakteriyalarda təxminən o qədər də m-RNT tipləri əmələ gəlir. Deməli, bakteriya genomlarının 95%-i kodlaşdırıcı gen sahələri, 5%-i isə tənzimedici genlərdir. Eukariotların genomlarında isə kodlaşdırıcı hissə DNT-nin yalnız 10-15%-ni təşkil edir. İnsanda həmin fərq daha kəskin təzahür edir. İnsanın genomunda nukleotid cütlərinin sayı 2 mln quruluş genlərinin əmələ gəlməsinə kifayət edir, lakin burada quruluş genlərinin maksimal sayı 35 minə qədərdir. Müxtəlif ədəbiyyat mənbələrinə görə genlərin sayı 35-80 mindir, yəni genomla kodlaşa bilən saydan 20-40 dəfə azdır. ~ 31 ~ Cədvəl 4 Bəzi orqanizmlərin genomunun ölçüsü (Singer, Berq, 1998) Orqanizm Haploid genomun ölçüsü, n.c. Xromosomların haploid sayı Maya göbələyi (Saccharomeces cerevisiae) 1,35 10 7 16 Miksomisetlər (Dutyostelium discoides) 7 10 7 7 Tripanosoma (Trypanosoma bruli) 8 10 7 Məlum deyil Nematod (Caenorhabditis elegans) 8 10 7 11/12 İpəkqurdu (Bombyx mori) 5 10 8 28 Meyvə milçəyi (Drosorhila melanogaster) 1,65 10 8 4 Dəniz kirpisi (Stronqylocentrotus purpuratus) 8 10 8 21 Mahmızlı qurbağa (Xenopus laevis) 3 10 9 18 Protey (Necturus maculosis) 5 10 10 19 Toyuq (Galhus domesticus) 1,2 10 9 39 Siçan (Mus musculus) 3 10 9 20 İnək (Bovis domesticus) 3,1 10 9 60 İnsan (Homo sapiens) 2,9 10 9 23 Qarğıdalı (Zea mays) 5 10 9 10 Soğan (Allium cepa) 1, 10 10 8 Arabidopsis (arabidopsis thaliana) 7 10 7 5 İnsan genomu layihəsinin yerinə yetirilməsinin nəticələrinə görə insan genomunun yalnız 1%-i kodlaşdırıcı, 75%-i isə genlərarası sahələrdən ibarətdir. (Venter et al, 2001) Eukariot xromosomlarinda genlərin yerləşməsi Eukariotlarda genlərin yerləşməsinin operon tipi daha doğrusu ümumi nəzarətdə olan genlər bloku halında birləşməsi yayılmamışdır. Ardıcıl biokimyəvi reaksiyalara nəzarət edən genlər xromosomun ayrı-ayrı sahələrində, hətta müxtəlif xromosomlarda yerləşir. Bununla yanaşı genlərin klaster təşkilinə aid bəzi nümunələr məlumdur. İnsanda hemoqlobinin bir neçə tipi məlumdur. Onların hər biri müəyyən orqanda və inkişafın müəyyən mərhələsində sintez olunur. Məs., və hemoqlobin inkişafın ilkin mərhələsində embrionun sarı kisəsinin hüceyrələrində sintez olunur. Bu zaman zülal molekulu iki zəncirdən ibarət – oxşar hemoqlobin və iki zəncirli hemoqlobin. Üçüncü ayın sonunda hemoqlobinin bu tipinin sintezi başa çatır. Bundan sonra qara ciyər hüceyrələrində Hb-F sintez olunmağa başlayır. Postembrional inkişaf zamanı hemoqlobin sümük iliyində sintez olunur və , polipeptidlərdən və az bir miqdarda bənzər Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|