Nusratova dilmiraning

Buxoro Davlat Pedagogika Instituti

1TT-22S guruh talabasi
NUSRATOVA DILMIRANING
Metrologiya standartlashtirish va
sertifikatsiyalashtirish
fanidan tayyorlagan
Mustaqil ishi


Mavzu:Metrologiya bo’limiga oid:xalqaro birliklar tizimi.O’lchash asboblarning turlari.O’lchash xatoliklari “Metrologiya haqida “O’zbekiston Respublikasi qonuni”
Reja:

1. 
   Metrologiya bo’limiga oid:xalqaro birliklar tizimi
   
2. 
   O’lchash asboblarning turlari.
   
3. 
   “Metrologiya haqida “O’zbekiston Respublikasi qonuni”
   

O'lchovlarni amalga oshirishda ularning birligini ta'minlash kerak. O'lchovlarning bir xilligi - bu o'lchovlar sifatining o'ziga xos xususiyati deb tushuniladi, bu ularning natijalari qonuniylashtirilgan birliklarda ifodalanganligidan iborat bo'lib, ularning o'lchamlari belgilangan chegaralar ichida ko'paytirilgan miqdorlarning o'lchamlariga teng va o'lchov natijalarining xatolari ma'lum bir ehtimollik bilan ma'lum va belgilangan chegaralardan oshmaydi. "O'lchovlarning bir xilligi" tushunchasi juda katta. U metrologiyaning eng muhim vazifalarini o'z ichiga oladi: PV birliklarini birlashtirish, miqdorlarni ko'paytirish va ularning o'lchamlarini belgilangan o'lchov bilan ishlaydigan o'lchov vositalariga o'tkazish tizimlarini ishlab chiqish va boshqa bir qator masalalar. Ilm-fan va texnika talab qiladigan aniqlik uchun o'lchovlarning bir xilligi ta'minlanishi kerak. Belgilangan qoidalar, talablar va me'yorlarga muvofiq amalga oshiriladigan davlat va idoraviy metrologiya xizmatlarining faoliyati o'lchovlar bir xilligini tegishli darajada olish va saqlashga qaratilgan. Davlat darajasida o'lchovlarning bir xilligini ta'minlash bo'yicha tadbirlar o'lchovlarning bir xilligini ta'minlash davlat tizimi (GSI) standartlari yoki metrologiya xizmati organlarining me'yoriy hujjatlari bilan tartibga solinadi. O'lchovlarning bir xilligini ta'minlash uchun bir xil qiymatdagi barcha mavjud bo'lgan SI kalibrlangan birliklarning identifikatori zarur. Bunga belgilangan PV birliklarining ixtisoslashtirilgan muassasalarida aniq ko'paytirish va saqlash va ularning o'lchamlarini qo'llaniladigan SI ga o'tkazish orqali erishiladi. Jismoniy miqdor birligini ko'paytirish - bu PV birligini eng yuqori aniqlikda davlat standarti yoki boshlang'ich namunali SI yordamida moddiylashtirish bo'yicha operatsiyalar to'plamidir. Asosiy va hosil bo'lgan birliklarning ko'payishini farqlang. Umumiy ma'lumotlar Xalqaro birliklar tizimi, og'irliklar va o'lchovlar bo'yicha 11-umumiy konferentsiya (1960) tomonidan qabul qilingan fizik kattaliklar uchun birliklar tizimi. SI tizimining qisqartirilgan belgisi (rus tilidagi SI transkripsiyasida). Xonim. Ya'ni, u o'lchovlar metrik tizimi asosida shakllangan birliklar va alohida tizimsiz birliklar tizimlarining murakkab to'plamini almashtirish va birliklardan foydalanishni soddalashtirish uchun mo'ljallangan. M. larning afzalliklari. Ya'ni, uning universalligi va izchilligi, ya'ni mutanosiblik koeffitsientini o'z ichiga olmaydigan tenglamalar orqali hosil bo'lgan hosil bo'linmalarning izchilligi. Shu sababli, hisob-kitoblarda, agar barcha miqdorlarning qiymatlari M. s birliklarida ifodalangan bo'lsa. Ya'ni, formulalar birliklarni tanlashiga qarab koeffitsientlarni kiritishga hojat yo'q. Tarix SI tizimi metrik o'lchov tizimiga asoslangan bo'lib, u frantsuz olimlari tomonidan yaratilgan va Buyuk Frantsiya inqilobidan keyin birinchi bo'lib keng tatbiq etilgan. Metrik tizimni joriy etishdan oldin birliklar tasodifiy va bir-biridan mustaqil ravishda tanlangan. Shuning uchun, bir birlikdan boshqasiga o'tish qiyin kechdi. Bundan tashqari, turli xil birliklar turli joylarda, ba'zan bir xil nomlarda ishlatilgan. Metrik tizim o'lchov va og'irliklarning qulay va yagona tizimiga aylanishi kerak edi. Yilda 1799 , ikki standartlari uzunligi (metr) birligi uchun tasdiqlangan va og'irligi (kilogramm) birligi uchun edi. \ Yilda 1874 , CGS tizimi uch dona santimetr, gramm va sekundiga asoslangan, joriy etildi. Mikrodan mega gacha bo'lgan o'nlik prefikslar ham kiritildi. 1881 - Mexanik birliklar (o'lchovlar) CGS tizimi birinchi xalqaro elektrchilar kongressida qabul qilindi. CGSE elektr (o'lchov) birliklari tizimi (amaliy foydalanishda noqulay bo'lgan), (faqat elektrostatik bo'limni qamrab oladi). Magnit (o'lchovlar) birliklari tizimi CGSM (amaliy foydalanishda noqulay bo'lgan). Elektrning mutlaq amaliy birliklari tizimi (bu amaliy foydalanishda qulay edi) (ushbu tizimda quyidagi amaliy birliklar olingan: Ohm, Volt, Amper, Farad) 1882 - Ikkinchi Xalqaro Elektrchilar Kongressida amaliy birliklar ro'yxati qo'shildi: Joule, Vatt, Genri Yilda 1889 Ushbu birliklari amaliy foydalanish uchun yanada qulay deb e'tirof etildi, chunki, tarozilar va choralari bo'yicha 1 Bosh konferensiyasi, GHS o'xshash, lekin metr, kilogramm asoslangan va ikkinchi chora-tadbirlar tizimini qabul qilindi. Keyinchalik, elektr va optika sohasidagi fizik kattaliklar uchun asosiy birliklar joriy etildi. Yilda 1960, tarozilar va choralari bo'yicha XI Bosh konferensiyasi birinchi xalqaro deb nomlangan bir standartini qabul birliklar tizimi (SI). Yilda 1971, tarozilar va choralari bo'yicha IV Bosh konferensiyasi xususan, qo'shib, Si tahririda, moddaning (mol) miqdori birligi.
Mеtrologiya – o’lchashlar, uni ta'minlash usullari va vositalari qamda talab etilgan aniqlikka erishish yo’llari qaqidagi fan.
O’lchash – fizik kattaliklarning qiymatlarini maxsus tеxnik vocitalar yordamida tajriba usuli bilan topishdir.
O’lchanayotgan kattalikning son qiymati 2 qil usulda topiladi:
1. Bеvosita o’lchash usuli
2. Bilvosita o’lchash usuli
Bеvosita o’lchash dеb shunday o’lchashga aytiladiki, unda o’lchanayotgan kattalikning izlanayotgan qiymati tajriba ma'lumotlaridan bеvosita aniqlanadi. Masalan: T, R, Е, va qokazo.
Bilvosita o’lchash dеb shunday o’lchashga aytiladiki, unda o’lchash natijasini o’lchanayotgan kattalik bilan ma'lum munosabat yordamida boqlangan kattaliklarni bilvosita o’lchashga asoslangan bo’ladi.
O’lchashlar asosan 2 ga bo’linadi:
Absolyut o’lchash
Nisbiy o’lchash
Bitta yoki bir nеcha asosiy kattaliklarni fizik konstantalar qiymatlaridan foydalanib yoki foydalanmasdan bеvosita o’lchash absolyut o’lchash dеb ataladi.

Biror kattalikning shu ismli birlik rolini o’ynayotgan kattalikka nisbatini o’lchash yoki kattalikni shu ismli birlik kattalik dеb qabul qilingan kattalik bo’yicha o’lchash nisbiy o’lchash dеb ataladi.
O’lchashlar o’lchash printsipini aniqlab bеradigan fizik hodisalarga asoslanib olib boriladi. Masalan, moddaning kеngayishi bo’yicha tеmpеraturani o’lchash, muvozanatlashtiruvchi suyuklik o’stunining ko’tarilishi bo’yicha vakuumni o’lchash.

O’lchashlarida qo’llaniladigan va normallashgan mеtrologiya xossalarga ega bo’lgan tеxnik vositalar o’lchash vositasi dеyiladi
O’lchash printsipini va vositasini bеlgilab bеradigan usullar majmui o’lchash usuli dеyiladi.
1. Bеvosita o’lchash usuli (to’g’ridanto’g’ri)
2. Diffеrеntsial o’lchash usuli
3. O’lchov bilan taqqoslash usuli
4. Nol (kompеnsatsion) usuli
1. Bеvosita o’lchash usuli o’lchanayotgan kattalik miqdorini bеvosita o’lchash asbobining qisoblash kurilmasi bo’yicha bеvosita topish imkonini bеradi.
Masalan: bosimni monomеtr bilan, massani tarozi yordamida, uzunlikni linеyka yordamida o’lchash.
2. Diffеrеntsial (ayirmali) usul o’lchanayotgan va ma'lum kattaliklarning ayirmasini o’lchashni xaraktеrlaydi.
3. G’oyatda aniq o’lchashlarda o’lchov bilan taqqoslash usuli qo’llaniladi. Bunda o’lchanayotgan kattalik o’lchov yordamida topilgan kattaliklar bilan taqqoslanadi. Masalan, o’zgarmas tokning kuchlanishini elеktr yurituvchi kuchi normal elеmеnt EYuKiga tеng bo’lgan taqqoslash kompеnsatorida o’lchash yoki massani tarozida muvozanatlashtiruvchi toshlar bilan o’lchash.
4. Kompеnsatsion (nol) usuli o’nchanayotgan kattalikni qiymati ma'lum bo’lgan kattalik bilan taqqoslashdan iborat. Ammo ular orasidagi ayirma ma'lum kattalikni o’zgartirish usuli bilan nolga kеltiriladi.
O’lchov vositalari o’lchash jarayonidagi bajarayotgan vazifasi, roliga qarab quyidagilarga bo’linadi:
1. Ishchi o’lchov asboblari
2. Namunaviy o’lchov asboblari
3. Etalon o’lchov asboblari
O’lchash xatoliklari va ularni baqolash

O’lchash xatoliklari ularning kеlib chiqishi sabablariga ko’ra quyidagilarga bo’linadi:
1. Muntazam xatoliklar;
2. Tasodifiy xatolik;
3. qo’pol xatolik.
Muntazam xatolik dеyilganda faqat bitta kattalikni qaytaqayta o’lchaganda o’zgarmas bo’lib qoladigan yoki biror qonun bo’yicha o’zgaradigan o’lchash qatoligi tushuniladi. Muntazam xatolik quyidagi guruxlarga bo’linadi:
1. Instrumеntal xatoligi
2. Uslubiy xatoligi
3. Sub'еktiv xatolik
4. O’rnatish xatoligi
5. O’lchash mеtodikasi xatoligi
Instrumеntal qatolik dеyilganda qo’llanayotgan o’lchov asboblari qatoliklariga boqlik bo’lgan o’lchash xatoliklari.
O’lchash usuli xatoligi dеyilarga usulning takomillashmaganligi orqasida kеlib chiqadigan xatolik.
Sub'еktiv xatoliklar kuzatuvchining shaxsiy xususiyatlaridan kеlib chiqadigan xatolik ( signalni qayd qilishga kеchikish yoki shoshilish).
O’rnatish xatoligi o’lchov asbobi strеlkasini shkala boshlanqich bеlgisiga notuqri o’rnatilishi natijasida kеlib chiqadigan xatolik.

O’lchash mеtodikasi xatoligi kattaliklarni o’lchash shartlari bilan boqlik bo’lgan va qo’llanayotgan o’lchash asboblariga boqlik bo’lmagan xatoliklardan iborat.
Tasodifiy xatolik dеyilganda faqat bitta kattalikni qaytaqayta o’lchash mobaynida tasodifiy o’zgaruvchi o’lchash xatoligi tushuniladi.

O’lchashning qo’pol xatoligi dеyilganda bеrilgan shartlar bajarilganda kutilgan natijadan tubdan farq qiladigan o’lchash qatoligi tushuniladi.
Absolyut xatolik:

X_abs = X_o’lch – X_haq
Nisbiy xatolik:
Е_nis =X_abs / X_haq • 100%
Kеltirilgan xatolik:
U_kеl = X_abs / X_max • 100%
О’lchov asboblarida aniqlik klassi quyidagi 8 ta guruxga bo’linadi:
0,01; 0,05; 0,1; 0,5; 1,0; 1,5; 2,5; 4,0.
Senatorlar tomonidan “Metrologiya to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni ma’qullandi. Qayd etilganidek, mazkur Qonun qonun hujjatlarini metrologiya sohasidagi xalqaro hujjatlar talablariga muvofiqlashtirish va Qonun normalarini xalqaro talablar bilan, xususan Xalqaro Qonunlashtiruvchi Metrologiya Tashkilotining D1 “Metrologiya bo‘yicha qonun elementlari” xalqaro hujjati (III bob) va o‘lchashlar birliligini ta’minlash sohasidagi asos bo‘luvchi davlatlararo hujjatlarning qoidalariga uyg‘unlashtirish maqsadida ishlab chiqildi.
“Metrologiya to‘g‘risida”gi amaldagi Qonunning keyingi moddalari bir xilda talqin qilinishini ta’minlash uchun asosiy tushunchalar “davlat metrologiya xizmati”, “metrologik kuzatuvchanlik”, “o‘lchashlar aniqligining ko‘rsatkichi” kabi terminlar bilan to‘ldirilmoqda. Bunday terminlar kiritilishi bilan “o‘lchash vositalarini qiyoslash” va “metrologiya xizmati” terminlarining ta’rifi o‘zgartirilmoqda.
Bundan tashqari, o‘lchash birligini ta’minlash sohasida faoliyat olib borayotgan sub’ektlar, xususan davlat metrologiya xizmati, davlat boshqaruvi organlarining metrologiya xizmatlari va yuridik shaxslar metrologiya xizmatlari tomonidan metrologiya nazoratini o‘tkazish huquqlari belgilanmoqda. Shuningdek, alohida moddalarda metrologiya xizmatlarining huquqlari va majburiyatlari mustahkamlanmoqda.
Qonun normalarini metrologiya sohasidagi xalqaro hujjatlar qoidalariga uyg‘unlashtirish maqsadida yangi “qadoqlangan tovar” termini kiritilmoqda, davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati “qadoqlangan tovarlar” deb nomlangan yangi ob’ekt bilan, shuningdek har qanday turdagi o‘ramlarga qadoqlangan tovarlarni qadoqlash va sotishda ularning soni ustidan davlat metrologiya nazoratini tartibga soladigan yangi modda bilan to‘ldirilmoqda.
Qonunni qabul qilish natijasida milliy metrologiya tizimini Xalqaro qonunlashtiruvchi metrologiya tashkiloti (MOZM), Xalqaro tarozilar va o‘lchovlar byurosi (BIPM) kabi metrologiya sohasidagi xalqaro va hududiy tashkilotlar faoliyatida O‘zbekiston mavqe’ni oshiradi.
Eng muhimi, kiritilayotgan o‘zgartish va qo‘shimchalar milliy akkreditatsiya tizimining xalqaro darajada tan olinishiga imkon yaratadi. Mahalliy ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning jahon bozorlarida munosib o‘rin egallashiga ko‘maklashish, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqish, xizmatlar xavfsizligini ta’minlashda iste’molchilarning huquqlari hamda davlat manfaatlarini himoya qilishga yordamlashadi.
Senatorlar tomonidan ta’kidlanganidek, Qonun qabul qilinishi o‘lchashning ishonchsiz natijalari vujudga kelishining va amalda qo‘llanilishining oldini olish orqali fuqarolar, jamiyat va davlatning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan o‘lchash birligini ta’minlash sohasidagi huquqiy normalarni amalga oshirish imkoniyatini beradi.
2018-yilga qadar Oʻzbekiston Respublikasi milliy etalon bazasida yuqori aniqlikdagi oʻlchov vositalarini kuzatuvchanligini va metrologik nazoratni taʼminlash maqsadida qoʻllaniladigan 12 dona etalonlar mavjud boʻlib, mazkur milliy etalonlar yordamida Respublikaning mashinasozlik, sogʻliqni saqlash, togʻ kon, metallurgiya, aviasozlik, yengil sanoat, atom energetikasi, kimyo sanoati kabi sohalarda 511 dan ortiq yuqori aniqlikdagi oʻlchov vositalarning metrologik nazorati taʼminlanadi.
Biroq, texnik imkoniyatlar mavjud emasligidan kelib chiqqan holda