Nutq faoliyatida anatomik-fiziologik va psixolingvistik aspektlari. Esse

Nutq faoliyatida anatomik-fiziologik va psixolingvistik aspektlari.
ESSE
Insonning eng muhim fazilatlaridan biri uning so'zlash qobiliyatiga ega bo lib, nutq vositasida o'zaro aloqa bog'lay olishi, fikrlay bilishidiT. Turli lovushlarmng ma'lum tartibda birgalashib, payvasta bo'lib qo'shilishidan yuzaga keladigan ma nob nutq muayyan organizmlaming faoliyati natijasida paydo bo'ladi.
Nutq hosil bo'lishida ishtirok etadigan organlarning jami nutq apparati deyiladi. Apparati markaziy va periferik bo‘Iimlardan iborat. Nutq apparatining markaziy boMimiga bosh miya po‘stfog‘i, po‘stioqdagi markazJar osti va o‘tkazuvchi nerviar kiradi. Odam miya po‘stlog‘ining ma’lum qismi (miya chap yarim peshona qismining pastki tomondagi pushtlaming orqa qismi) shikastlansa, bemorda nutq artikulatsiyasi, ya’ni nutq talaffuzi buzilib qolishini bundan yuz yil avval 1861 yilda Broka kashf etgan. Broka bunday miyanmg ana shu qismi “so‘z obrazlarining motor, ya’ni harakatlantiruvchi markazidir”, deb xulosa chiqargan edi. So‘zlar talaffuzining markazlari miyaning xuddi shu qismida joylashgandir. Birmuncha vaqt o4gandan keyin (1874 yilda) K.Vemike miya chap yarim shari tepa qismidagi pushtlaming orqa qismi shikastlanganda nutqni tushunish qobiliyati yo'qolib qolishini aniqladi va miya po‘stlog‘ining ana shu qismida “so‘ziarning sensor obrazlari” joylashgan degan xulosaga keldi.Bunday tadqiqotlar odamning nutq bilan bog‘langan hamma funksiyalarini psixologik va fiziologik jihatdan o'rganishga aloqador bir qancha tekshirish ishlarini boshlab berdi. Shu ishlar natijasida nutq bilan bog‘liq bo‘lgan barcha psixofunksiyalar miya po‘stlog‘ining ma’lum qismlari ishtirokida yuzaga chiqishi aniqlandi.
Ma’lumki, organizm atrofidagi muhit bilan doimo va mustahkam o‘zaro aloqada bo‘lmay turib yashay olmaydi. Organizmning shunday tashqi ta’sirlarga moslanishi, atrofdagi muhit bilan muvozanatda bo‘lishi asab sistemasi tufayli yuzaga chiqadi. Oliy darajadagi organizm bo‘lmish odamda tashqi muhit bilan bog‘lanish, aloqada bo lishning yangi shakillar vujudga kelib, qaror topib borgan. “Rivojlanib borayotgan hayvonot dunyosida, - deb yozadi I.P.Pavlov, - odam darajasiga kelganda nerv faoliyati mexanizmlariga juda ham katta qo‘shimcha qo‘shiladi”. Bu qo‘shimcha odamda nutq paydo bo‘lib, ikkinchi signal sistemasi yuzaga kelishi va rivojlanib borishidan iborat bo‘ladi. Nutqning yuzaga kelishi va idrok qilinishida biz “signallarning signallari” (I.P.Pavlov) tarzidagi so‘zlardan foydalanamiz, ya’ni so‘zlani tanlaymiz va ularga qarab tahlil qilamiz, ajratamiz. Bu murakkab jarayon katta miya yarim sharlarining po‘stlog‘ida amalga oshiriladi. Bolada ayrim tovush va fn hayotining dastlabki oylarida paydo bo‘lsada, lekin ular hali tegishli signallar. Ma’lum bir tushunchani, ma’noni ifoda qilmaydi. So‘zni, gapni talaffel etish, narsalarning nomini, gaplardan iborat nutqni tushunish uchun miyada shartlij aloqalar qaror topishi Fiziologik korrelantlar paydo bo'lishi, ya’ni miya faoliyatinin tegishli mexanizmlari yuzaga kelishi lozim..
So‘nggi 40 yil mobaynida fiziologlar (P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn) hamda psixologlar (A.R.Luriya, A.N.Leontyev, E.o‘oziyev, D.N.Uznadze, AQSHda Dj.Miller va boshqalar) olib borgan ilmiy-tadqiqot ishlaridan ma’lum bo‘lishicha, nutq faoliyatining fiziologik asosini bunday tushunish uni butunlay ochib berib, talqin qilish uchun yetarli emas. P.K.Anoxin tadqiqotlaridan olingan ma’lumotlar nuqtai nazaridan qaraganda, nutq faoliyatining fiziologik asosini ixtisoslashgan funksional sistema yoki, aniqroq aytganda bir necha funksional sistemalardan iborat murakkab uyushma tashkil etadi, bu funksional sistemalardan ayrimlari nutq uchun ixtisoslashgan sistema bo‘lsa, boshqalari o‘zga faoliyatlari uchun ham xizmat qilaveradi. Funksional sistemalarning bunday uyushmalari ko‘p tomonlama va ko‘p darajalidir. Nutq jarayonini ta’minlashda “stimul- reaksiya” tipidagi juda sodda fiziologik mexanizmlar ham, nutq faoliyatining yuksak shakllari, masalan, ichdan programmalashtirib, nutq vositasi bilan fikr bayon qilishning har xil darajasidagi maxsus mexanizmlari ham qatnashadi.
Ma’lumki nutq har xil darajadagi sistemalar bilan avvalo eshituv analizatorlarining funksiyasi bilan mahkam bog‘langan. Bola so‘zlami, o‘ziga qaratilgan nutqni eshitadigan bo‘lgani uchun ham, garchi ularning ma’nosini tushunmasa-da, unda eslab qolish qobiliyati - asta-sekin rivojlanib borib,keyinchalik ayrim so'zlarni oson takrorlay oladigan va hatto oddiy jumlalami tuza oladigan bo‘lib qoladi. Modomiki, shunday ekan nutq funksiyasining rivojlanishida eshituv analizatorining ahamiyati katta.