Nutq jarayonidagi tovush o’zgarish hodisalari. Transkripsiyarej a

Aim.uz

Nutq jarayonidagi tovush o’zgarish hodisalari. Transkripsiya
R E J A:

1. 
   Tovushlarning kombinator va pozision o’zgarishlari.
   
2. 
   Singarmonizm va uning turlari.
   
3. 
   Assimiliyasiya va dissimilyasiya hodisalari.
   
4. 
   Tovush orttirilishi hodisalari.
   
5. 
   Tovush tushishi va unga bog’liq hodisalar.
   
6. 
   Fonetik hodisalarning boshqa turlari.
   
7. 
   Transkripsiya haqida ma’lumot.
   

TAYANCH TUSHUNCHALAR:

1. 
   Kombinator o’zgarishlar.
   
2. 
   Pozitsion o’zgarishlar.
   
3. 
   Singarmonizm.
   
4. 
   Assimilyasiya, progressiv-regrissiv, to’liq-qisman, kontakt-distant.
   
5. 
   Dissimilyasiya.
   
6. 
   Akkomodasiya.
   
7. 
   Reduksiya.
   
8. 
   Proteza.
   
9. 
   Epenteza.
   
10. 
    Epiteza.
    
11. 
    Prokopa.
    
12. 
    Sinkona.
    
13. 
    Apokona.
    
14. 
    Sinerezis.
    
15. 
    Eliziya.
    
16. 
    Gaplologiya.
    
17. 
    Transkripsiya.
    

Nutq jarayonida tovushlar turli o’zgarishlarga uchraydi (ketdi-ketti, nonvoy-novvoy). Bunga fonemalarning turli ottenkalarda (variantlarda) namoyon bo’lishi sabab bo’ladi. ular dastlab ikkiga bo’linadi:

1. Kombinator o’zgarishlar – nutq jarayonida tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida ro’y beradigan o’zgarishlardir. Bunga assimiliyasiya, dissimilyasiya, akkomodatsiya, gaplologiya, sinerezis, eliziya kabi hodisalar kiradi.

2. Pozitsion o’zgarishlar – tovushlarning talaffuziga ularning so’zda tutgan o’rni, o’rg’uning ta’siri kabilarning sabab bo’lishi hodisasidir. Bunga reduksiya, proteza, epenteza, epiteza, prokopa, sinkopa, apokopa, metateza kabi hodisalar kiradi. Bu hodisalar fonetik jarayonda yakka va aralash holda ishtirok etishi mumkin.

Turkiy tillarning barchasi, jumladan, o’zbek tili uchun ham singarmonizm hodisasi xarakterli sanaladi. Ayniqsa, o’zbek tilining tarixiy bosqichlarida singarmonizm keng tarqalgan edi. Hozirgi o’zbek adabiy tili va unga asos bo’lgan shevalarda singarmonizm zaiflashib bormoqda, lekin qipchoq va o’g’o’z lahjalariga oid shevalarda bu hodisa hali ham mustahkam o’rin egallaydi. Singarmonizm – sin – o’xshash, xarmoni ohang (lotincha) so’zlaridan olingan bo’lib, tovushlar ohangdoshligi degan ma’noni ifodalaydi. Singarmonizm deyilganda tovushlarning bir-birniga uyg’unlashuvi tushuniladi. Tovushlarning uyg’unlashuvi unli va undosh tovushlarda kuzatiladi. (unli tovushlar un) So’z o’zagidagi unli tovushlar qo’shimchalardagi unli tovushlarni o’ziga moslashtirsa unlilar uyg’unligi deyiladi. Bular 2 xil bo’ladi: 1) tanglay singarmonizm; 2) lab singarmonizmi.

a) tanglay uyg’unligida unlilar qattiq va yumshoqlik, til oldi va til orqalik jihatidan moslashadi. Masalan: ketamiz, temirchilik; umrum, uyqum. Boshidagi ikki so’zda til oldi, keyingi so’zlarda esa til orqa unlilarining moslashuvi bor.

b) lab uyg’unligida so’zning birinchi bo’g’inida u va o’ lablangan unlilari kelsa, keyingi bo’g’inlarda ham lablangan unlilar keladi: ko’rib - ko’rub.

Undoshlar uyg’unligida o’zakning oxiridagi undosh tovushga, qo’shimchaning boshidagi undosh tovush moslashadi: boshta(da), o’tka(ga).

Assimilyasiya – ikki xil noo’xshash tovushlarning bir-biriga ta’siri tufayli o’xshash tovushlarga aylanish hodisasidir. Uning quyidagi turlari bor:

1. 
   Progressiv assimilyasiya – bunda oldin kelgan tovush ta’sir etib, keyingi tovushni o’ziga o’xshatadi: ketdi – ketti, aytdi – aytti.
   
2. 
   Regrissiv assimilyasiya – bunda keyingi tovush oldingi tovushga ta’sir etadi va o’ziga moslashtiradi: karnay – kannay, tuzsin – tussin.
   
3. 
   To’liq assimilyasiya – bunda tovushlar bir-biriga aynan moslashadi: nonvoy – novvoy.
   
4. 
   To’liqsiz assimilyasiya – bunda tovushlar o’zaro qisman moslashadi: tanbur – tambur, yuzta – yusta. Bunda «b» lab-lab undoshi «n» til undoshini lab-lab undosh «m»ga aylantirish bilan o’ziga moslashtirgan.
   
5. 
   Kontakt assimilyasiya – moslashayotgan tovushlarning ketma-ket joylashuvidir, yuqoridagi misollar.
   
6. 
   Distant assimilyasiya – bir-biridan o’zoqda joylashgan tovushlarning moslashuvi: sichqon – chichqon, soch-choch.
   

Dissimilyasiya – so’z tarkibidagi bir xil yoki o’xshash tovushlardan birining noo’xshash tovushga aylanib qolishi hodisasi: birorta – bironta (ror - ron), qisqa-kista (ss - st). Bu hodisa assimilyasiyaning aksi hisoblanadi. uning assimilyasiya kabi bir necha ko’rinishlari mavjud:

1. 
   Progressiv dissimilyasiya – bunda keyingi tovush o’zgaradi: zarur-zaril, nonni-nondi.
   
2. 
   Regrissiv dissimilyasiya – bunda oldingi tovush o’zgaradi: maqtanmoq – maxtanmoq.
   
3. 
   To’liq dissimilyasiya – bunda ikkita bir xil tovushdan biri noo’xshash tovushga aylanadi: kissa-kista, nonni-nondi.
   
4. 
   To’liqsiz dissimilyasiya. Bunda qisman o’xshash tovushlarning artikulyasion xususiyatlaridan ayrimlarigina o’zgaradi. Masalan, uchta-ushta, maqtov-maxtov. Bu misollardagi (cht>sht, qt>xt) «ch» va «t»; «q» va «t» undoshlarining barchasi portlovchidir, ammo «t» ning ta’sirida «ch» sirg’aluvchi «sh» ga, «q» esa sirg’aluvchi «x» ga aylangan.
   
5. 
   Kontakt dissimilyasiya – bunda yonma-yon to’rgan tovushlardan biri o’zgaradi: maqsad-maxsad, zarar.
   
6. 
   Distant dissimilyasiya. Bunda dissimilyasiyaga uchrayotgan tovushlar bir-biridan uzoqroqda joylashgan bo’ladi: birorta-bironta.
   

Tovushlarning tushishi bilan bog’liq hodisalar ham nutqda ko’p uchraydi. Ularga quyidagilar kirradi:

1. 
   Prokopa (ankopa) – so’z boshidagi tovushning tushib qolishi: yiring-iring, yirik-irik, YUsuf-Usuf. Prokopa asosan tarixiy jarayon maxsuli bo’lib, hozirgi o’zbek adabiy tilida uchramaydi.
   
2. 
   Sinkopa – so’z o’rtasidagi tovushning tushib qolishi. Bu hodisa reduksiyaning davomi sifatida yuzaga keladi, ya’ni o’zak morfemaga affiks qo’shilishi natijasida, o’rg’u oxirgi bo’g’inga ko’chib, o’zakdagi unli kuchsizlanadi va tushib qoladi: burun-burnim, o’g’il-o’g’lim.
   
3. 
   Apokopa – so’z oxiridagi tovushning yoki qo’shma so’z komponentlarining tushirib qoldirilishi: baland-balan, xursand-xursan, Toshkent-toshken, kilogramm-kilo.
   
4. 
   Siperizis – so’z tarkibida yondosh qo’llangan ikki unlining diftonglashuvi – bir cho’ziq unli holiga kelishi: maorif – morif, saodat – so:dat, mutolaa – mutola.
   
5. 
   Eliziya – unli tovush bilan tugagan so’zga unli bilan boshlangan so’zning qo’shilishi natijasida bir unli tovushning tushishi. Masalan, ayta oldi – aytoldi, Dili orom – Dilorom.
   

Nutq jarayonida tovushlarning bir-biriga ta’sir etishi natijasida tovush orttirilishi ham ro’y beradi. Tovush orttishining quyidagi turlari mavjud:

1. 
   Proteza – so’z boshida tovush orttirilishi: ip-yip, ilon-yilon, rus-o’rus, stol-istol.
   
2. 
   Epenteza – so’z o’rtasida tovush orttirilishi. Bu hodisa asosan boshqa tillardan o’zlashtirilgan so’zlar tarkibida yuz beradi. Bunda yonma-yon kelgan unlilar orasida bir undosh tovush, undoshlar o’rtasiga bir unli qo’shib aytiladi: doim-doyim, oila-oyila, hukm-hukum, faxr-faxir, radio-radiyo.
   
3. 
   Epiteza – so’z oxirida tovush orttirilishi hodisasi: kiosk-kisoka, tank-tanka.
   

Tovush o’zgarishlarining yana quyidagi turlari ham bor:

1. 
   reduksiya – unli fonemaning o’rg’usiz bo’g’inda kuchsizlanishi: bilan –b:lan, biroq-b:roq, bilim-b:lim.
   
2. 
   akkomodatsiya – bir tovush talaffuzining ikkinchi tovush talaffuziga moslanishi. Masalan, «i» til oldi unlisi qiz, g’isht, qiziq kabi so’zlarda q, g’ undoshlaridan keyin kelgani uchun til orqa ottenka bilan aytiladi.
   
3. 
   metateza – so’z tarkbidagi tovushlarning o’zaro o’rin almashishi: tuproq-turpoq, isitma-istima, aylanmoq-aynalmoq ...
   
4. 
   gaplologiya – so’z tarkibida yonma-yon kelgan ikkita bir-biriga o’xshash bo’g’inlardan birining tushirilishi: qaynona-qaynana-qayna, Mamarasul-Marasul.
   

Transkripsiya – fonemalarning nutqdagi turli ottenkalarini, shuningdek, mahalliy lahja va shevalarning fonetik xususiyatlarini yozuvda aniq ifodalash uchun qo’llaniladigan maxsus grafik belgilar tizimidir. Bunday tizimdan xalq og’zaki ijodi namunalarini, o’zga til matnlarini yozib olishda keng foydalaniladi.

TEKSHIRISH UCHUN SAVOLLAR:

1. 
   Fonetik o’zgarishlar dastlab qanday turlarga bo’linadi?
   
2. 
   Tovushlarning kombinator va pozision o’zgarishlari qanday yuzaga keladi?
   
3. 
   Singarmonizm nima? Uning qanday turlari bor?
   
4. 
   Tovush tushishi hodisasiga qaysi fonetik hodisalar kiradi?
   
5. 
   Tovush orttirilishiga qaysi fonetik hodisalar kiradi?
   
6. 
   Assimilyasiya va dissimilyasiya qaysi jihati bilan o’xshaydi, qaysi jihati bilan bir-biridan farqlanadi?
   
7. 
   Metateza nima?
   

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. 
   SHoabdurahmonov SH., Asqarova M., Hojiyev A. va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1980 y.
   
2. 
   Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev SH. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1992 y.
   
3. 
   Jamolxonov X. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 2005 y.
   
4. 
   Irisqulov A. Tilshunoslikka kirish. Toshkent, 1992 y.
   
5. 
   Abduazizov A. O’zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi. Toshkent, 1992 y.
   
6. 
   Nurmanov A., Yo’ldoshev V. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. Toshkent, 2001 y.
   
7. 
   Azizov O. Tilshunoslikka kirish. Toshkent, 1996 y.
   
8. 
   Nurmonov A. O’zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi. Toshkent, 1990 y.