O günün Həsrətiylə

açıqsöz 

41 

AZƏRBAYCAN MİLLİ NEHZƏTİNDƏN 

"

Xatirələri"mə müqəddimə

 

İndi Azərbaycana və Azərbaycan dilinə qarşı şovinistlər tərəfındən fişar o qədər ağırdır ki, hətta 

Riza şah dövründə də belə olmamışdı. Dövlət tərəfındən Azərbaycanla bağlı nə kiçik, nə də 

böyük yazıların nəşrinə icazə verilmir. Dörd illik zəhmətdən sonra fars dilində hazırladığım 

"Nümunehaye folklore Azərbaycan" kitabının 2ci cildini mətbəədə ona görə müsadirə etdilər ki, 

üzərində Azərbaycan sözü var. Gəncəli Səbahinin "Qartal" kitabının nəşrinə mane oldular. Həsən 

Məcidzadənin "Apardı sellər Saranı" kitabının farscaya çevrilməsinə baxmayaraq çapına yol 

vermədilər. Azəri dilində nəşrlərə imkan verilmir. Zahirdə "İdareye negareş" adlanan, həqiqətdə 

"Sazemane Əmniyyət"in senzurası olan idarə Azərbaycan dilində bir cümlənin belə çapına imkan 

vermir. "Vaqeye bərcəsteye tarixe məşruteye İran" kitabının müqəddiməsinə yazdığım "yonca 

yeyib, məşrutə almışıq" cümləsinin də çap olunmasına icazə verilmədi. 

Bütün bu təzyiqlərə baxmayaraq hər bir düşüncəli azərbaycanlı gərək öz millətini unutmasın. 

Lazım gələn yaddaşları, kitabları ana dilində yazsın. Yəqin bir gün gələcək Azərbaycan dili azad 

olacaq. Azəri xalqı düşündüklərini doğma ana dilində yazıb, nəşr etdirəcəkdir. Bax mən də o 

günün həsrəti ilə yaşayıram. O günü görənlər xoşbəxtdir. Mən milli nehzət haqda yazılarımı 

Azərbaycanın xalq şairi Səməd Vurğunun aşağıdakı şeri ilə başlayıram: 

El bilir ki, sən mənimsən, 

Yurdum, yuvam, məskənimsən, 

Anam doğma vətənimsən, 

Ayrılarmı könül candan, 

Azərbaycan, Azərbaycan! 

Tehran, 19 mehr, 1358ci il, S.Cavid. 

 

---

açıqsöz 

42 

VƏTƏN ÇAĞIRIR MƏNİ 

Hər bir kəsə doğulub, boyabaşa çatdığı yer həmişə əziz olur. Azərbaycan mənim üçün təkcə ona 

görə əziz və unudulmaz deyil ki, bu torpaqda dünyaya göz açmışam, həm də Azərbaycana 

bağlılığım, onun yolunda çəkdiyim zəhmət və əzablar ulu babalarımın da buralı olması, burada 

uyumaları ilə çox əlaqəmənddir. Mən harada oldumsa Azərbaycan ürəyimdə oldu. Ən böyük 

dərdim yaralarını sağaltmaq, ona ağır vəziyyətdən çıxış yolu aramaq olmuşdur və yenə də mən bu 

yoldayam. İran bizim vətənimizdir, Azərbaycan bu vətəndə mənə ana beşiyidir. Beşiyi qorumaq, 

saxlamaq, ehtiyac və dərdlərinə çarə aramaq hər bir həmvətənim kimi, mənim də övladlıq 

borcum olmuş və yenə bu borc boynumdadır. 

1320ci ilin Şəhrivər (1941ci il avqustsentyabr) hadisələrində (müttəfiq qoşunlarının İrana daxil 

olmasına işarə edilir    Ə.R.) mən Tehranda idim. Kaşan sürgünü başa çatmış, Riza xan ölkədən 

qaçmış, zindanların qapısı açılaraq həbsə alınmışlar azadlığa çıxmışdılar. Mən ailəmlə Tehrana 

dönərkən burada zindandan azad olmuş çoxlu dostlarımı və yoldaşlarımı gördükdə sevincimin 

həddi, hüdudu yox idi... 

S.C.Pişəvəri, Vəlizadə (doktor Behbud), Məmi Nünəkərani, Rezvan, Əli Maşınçı, Şəkiba, Məşədi 

Kaviyan, Hüseyn Vətəndust və s. azərbaycanlılarla yanaşı, çoxlu fars, lor, kürd, gilək, qaşqay və 

məsihi dininə mənsub dost və tanışları görmək məndə çox xoş təəssürat yaratdı. 

Maddı cəhətdən təmin olunmaq, ailəni dolandırmaq üçün mənə və Bikəxanıma dərhal işə 

başlamaq lazım idi. Kirayədə qaldığımız evin bir otağını mətəbə çevirdik, qabağına tablomuzu da 

(lövhə) vurduq. Günortaya qədər mən, sonra isə Bikəxanım mərizləri (xəstələri) qəbul etməyə 

başladıq. 1320ci ilin şəhrivərindən (1941ci il sentyabr) 1324cü ilin abanınadək (1945ci il noyabr) 

mən və Bikəxanım Tehranda ixtisasımız üzrə çalışdıq. Pis qazanmırdıq. Mən o pulları 

toplasaydım Bikə demiş, Tehranda bir neçə mülk alıb, cahcəlal qura bilərdim. Qazandığımın 

çoxu ictimai işlərə, cəmiyyət və təşkilatlara köməkliyə və bir də ehtiyacı olan dostlarımın ailəsinə 

əl tutmağa sərf edildi. Bəlkə bunları yazmağım əxlaqi cəhətdən düz deyil, vəli düşünürəm deyilsə 

yaxşıdır. 

Zindan və sürgün həyatımdan sonra mənim Tehranda ictimai fəaliyyətim, əvvəlcə Azərbaycanda 

ağaye M. Şəbüstəri, İsmayıl Şəms və başqalarının təşəbbüsü ilə yaranmış, Tehranda şöbəsi olan 

---

açıqsöz 

43 

"Azərbaycan Cəmiyyətində olmuşdur. Həmin təşkilat yaranan gündən Azərbaycanla yanaşı, 

Tehranda və başqa əyalətlərdə yaşayan rovşənfikr (açıqfikirli) yoldayam. İran bizim 

vətənimizdir, Azərbaycan bu vətəndə mənə ana beşiyidir. Beşiyi qorumaq, saxlamaq, ehtıyac və 

dərdlərinə çarə aramaq hər bir həmvətənim kimi, mənim də övladlıq borcum olmuş və yenə bu 

borc boynumdadır. 

1320ci ilin Şəhrivər (1941ci il avqustsentyabı) hadisələrində (müttəfiq qoşunlarının İrana daxil 

olmasına işarə edilir    Ə.R.) mən Tehranda idim. Kaşan sürgünü başa çatmış, Riza xan ölkədən 

qaçmış, zindanların qapısı açılaraq həbsə alınmışlar azadlığa çıxmışdılar. Mən ailəmlə Tehrana 

dönərkən burada zindandan azad olmuş çoxlu dostlarımı və yoldaşlarımı gördükdə sevincimin 

həddi, hüdudu yox idi... 

S.C.Pişəvəri, Vəlizadə (doktor Behbud), Məmi Nünəkərani, Rezvan, Əli Maşınçı, Şəkiba, Məşədi 

Kaviyan, Hüseyn Vətəndust və s. azərbaycanlılarla yanaşı, çoxlu fars, lor, kürd, gilək, qaşqay və 

məsihi dininə mənsub dost və tanışları görmək məndə çox xoş təəssürat yaratdı. 

Maddi cəhətdən təmin olunmaq, ailəni dolandırmaq üçün mənə və Bikəxanıma dərhal işə 

başlamaq lazım idi. Kirayədə qaldığımız evin bir otağını mətəbə çevirdik, qabağına tablomuzu da 

(lövhə) vurduq. Günortaya qədər mən, sonra isə Bikəxanım mərizləri (xəstələri) qəbul etməyə 

başladıq. 1320ci ilin şəhrivərindən (1941ci il sentyabı) 1324cü ilin abanınadək (1945ci il noyabr) 

mən və Bikəxanım Tehranda ixtisasımız üzrə çalışdıq. Pis qazanmırdıq. Mən o pulları 

toplasaydım Bikə demiş, Tehranda bir neçə mülk alıb, cahcəlal qura bilərdim. Qazandığımın 

çoxu ictimai işlərə, cəmiyyət və təşkilatlara köməkliyə və bir də ehtiyacı olan dostlarımın ailəsinə 

əl tutmağa sərf edildi. Bəlkə bunları yazmağım əxlaqi cəhətdən düz deyil, vəli düşünürəm deyilsə 

yaxşıdır. 

Zindan və sürgün həyatımdan sonra mənim Tehranda ictimai fəaliyyətim, əvvəlcə Azərbaycanda 

ağaye M. Şəbtüstəri, dəfə Azərbaycana getdim. Təbrizdən başqa Ərdəbil, Sərab, Mərənd, Xoy və 

Raziyədə (Urmiyada) oldum. Millət müxtəlif hizb, cəmiyyət və təşkilatlarda mübarizəyə qalxsa 

da vahidlikdən daha çox müxtəlif cərəyanlar, qollar və şaxələrin mövcudluğu bəlli olurdu. 

Müxtəlif axarlarla gələn bu çayları bir məcraya salmaq, gur selə çevirmək vacib idi. Bu vacibliyi 

bizim hamımızdan çox ağaye Pisəvəri hiss edirdi. Təbrizdəki hadisələri, cərəyanları diqqətlə və 

müntəzəm izləyən, dəfələrlə ora və bütün Azərbaycana səfər edən ağaye Pisəvəri həmişə Tehrana 

---