açıqsöz
17
pasport alarkən "Cavid Sabit" familiyasının yazılışına müvəffəq oldum. Vətəndaşlıq pasportu
aldıqdan sonra tibbi təhsil üzrə diplomlarımızın təsdiqi üçün Tehrana müraciət etdim. Məşhəddə
Bikəxanıma müraciət edənlərin sayı gündəngünə artırdı. Tehrana gedib orada yaşayıb və işləmək
üçün bizə pul gərək olduğundan çox vaxt mən balaca Azadla qalır, ona qulluq etməli olurdum.
Başqa çarə yox idi...
Məşhəddə köhnə tanışlarımın yaşadığını bilirdim. Əvvəl onlarla məktub vasitəsi ilə əlaqə
saxlayırdım, sonra bilavasitə görüşdük. Bunlardan biri Bakıdan tanıdığım Sərtibpur idi. Onun
Mahafəridə adlı xanımı Bikəxanıma tez isinişdi, xüsusi ehtiram və səmimiyyət göstərdi. İkinci
tanışım vaxtilə Bakıda əczaçılıqda oxuyan Peymani idi. Peymani Bakıda tələbəm olduğundan
mənə qarşı hörmətini daha yüksək qatda göstər di. O, xanımını Bikəxanımla tanış etdi. Çox
alicənab və son dərəcə mehriban insan idi. Məşhəddə qaldığımız bir neçə ay ərzində Bikəxanım
azmaz farsca danışmağı və fıkrini başa salmağı öyrənmişdi. Axı biz türklər farscanı çox tez
öyrənmək məharətinə malik insanlarıq.
Biz üç aya qədər Məşhəddə yaşadıq. Tibbi fəaliyyətə icazə almaq məqsədi ilə Tehrana getmək
zəruri oldu. Tehrana köçməyimizi mənim ictimai fəaliyyətim də tələb edildi. O zaman Məşhəddən
Tehrana müntəzəm nəqlıyyat işləmədiyindən bir neçə nəfərlə birlikdə bir süvari (minik) maşınını
kirayə etdik və bir neçə gündən sonra 1930cu ilin bir payız günü gəlib Tehrana çatdıq.
QORXULU TEHRAN
Tehran o vaxt azadlıqsevər insanlar üçün getdikcə qorxulu bir şəhərə dönmüşdü. Riza xan öz qara
diktaturasını xalqın qəzəbindən qorumaq üçün amansız cəza maşınını işə salmışdı. Mən isə
yaşamaq və ictimai borcuma əməl etmək üçün qərib bir gəlini körpə uşağı ilə bu müdhiş mühitə
gətirmişdim. Qabaqda məni nələr gözlədiyini hələ çox da aydın dərk etmirdim. Tehranda ilk günlər
mehmanxanada yaşadıq. Sonra köhnə dostlarımdan Yusif Tacbəxşi, Dadizadəni, Şəki bani və
başqalarını gördüm. Bu adamlar mənim ictimai fəaliyyətimlə əlaqədar yoldaşlar idi. Nə Bakıda, nə
Məşhəddə, nə də Tehranda mənim ictimai fəaliyyətimdən Bikəxanım tam xəbərsiz idi. İctimai iş
dalınca gedərkən mən Bikəxanımın nəzər diqqətini şəxsi işimlə bağlı istiqamətə yönəldirdim.
açıqsöz
18
Tehranda ilk axtardığım adam S.C.Pişəvəri idi. O, bizim İran mühitində siyasi fəaliyyətimizi
istiqamətləndirən və həqiqi vəziyyətlə bizi tanış edən əsas şəxsiyyət idi. Mən Pişəvərini Bakıdan
tanıyırdım. Onun Tehranda olması xəbəri məni çox sevindirdi. Pişəvərinin Şimranda Qazizadə adlı
dostumuzun bağında olduğunu öyrəndim və vaxt itirmədən Dadizadə ilə onun görüşünə getdik. Bu
görüşdə Pişəvəri mənı ilk dəfə gördüyüm yeni yoldaşlarla tanış etdi. Pişəvəri vəziyyətimlə ətraflı
tanış olduqdan sonra mənə ehtiyatlı olmağı və hələlik köhnə dostum Yusif Dadbəxşin evində
yaşamağı məsləhət gördü. Yusif Dadbəxş köhnə azadixahlardan idi. Xanımı Bakıda Bikəxanımla
bir oxumuş və bizim evdə yaşamışdılar. Onun İrana qayıtmağına əhəmiyyətli köməyim dəymişdi.
İrana gəldikdən sonra Abadanda məskunlaşmışlar. Sonra siyasi fəaliyyəti Riza xan xəfiyyələri
tərəfindən izlənilmiş, Abadandan mərkəzə Tehrana təbid (sürgün) olunmuşdu. Tehranda bacısı
və bacısı qızı ilə birlikdə bir həyətdə ev icarə etmişdilər. Həmin həyətdə iki otağı bizim
ixtiyarımıza verdiklərindən mehmanxanadan ora köçdük. Bu, bizim Tehranda ilk ailə komamız ıdi.
Yeməyimizin xərcini birlikdə çəkirdik və hamımız bir qazandan qidalanırdıq. Mənim yaşayış
yerimi bilən yoldaşlar ora qonaq gəlir, məsləhətləşir, fikir və mülahizələrimizi bölüşdürürdük.
Bikəxanım tədricən bu yeni mühitə uyğunlaşır və farsca lüğət ehtiyatını artırırdı. Tehrana gələndən
23 ay sonra mən də, Bikəxanım da Maarif Nazirliyindən tibb üzrə diplomlarımızın təsdiqini aldıq
və beləliklə, öz ixtisasımız üzrə işləməyimizə icazə verildi. Nəfəsimiz bir qədər açıldı. İxtisas üzrə
işləmək üçün ümid yarandı. Yaşamaq və mətəb açmaq üçün qonaq qaldığımız iki otaq bizə kifayət
etmədiyindən, 3 otaqlı və münasib həyəti olan bir evi icarəyə götürdük. 2 otağı özümüz, 1 otağı isə
mətəb üçün ayırdıq və evin qabağına tablomuzu vurduq. Ev bir qədər gözədəyimli yerdə
olmadığından əvvəlcə xəstələrin sayı çox az idi, lakin tədricən artmağa başladı. Mənim başım
siyasi fəaliyyətə qarışdığından çox vaxt mətəbdə xəstələri Bikəxanım qəbul edirdi. Azadla və ev
işləri ilə qulluqçu məşğul idi. Mətəbdən gələn gəlir dolanışığımıza yetirdi. Diplomlarımızın
təsdiqində və mətəbin açılışında bizə kömək edənlərə bir qonaqlıq da verdik ki, onların yaxşılığı
müqabilində xəcalətdə qalmayaq.
1931ci ilin yay ayı idi. Dostum Yusif Tacbəxşin ailəsi ilə Tehran ətrafına gəzintiyə getdik,
əyləndik, istirahət etdik. Bakım tərk edəndən bu, Bikəxanımla ilk istirahətimiz idi. Mən ürəyimdə
Allaha yalvarırdım ki, bu cür istirahət və gəzinti çox olsun, bununla da Bikəxanım qəribliyi
unutsun. Deyir" sən saydığını say, gör fələk nə sayır ".
açıqsöz
19
RIZA ŞAH XƏFİYYƏSİ AZADİXAHLARIN OVUNDA
Riza şah ölkədə, əyalət mərkəzlərində və xüsusən Tehranda elə bir mühit yaratmışdı ki, polis və
hərbi orqan məmurlarından əlavə gizli xəfiyyə əlindən nəfəs almaq mümkün deyildi. Mənə xəbər
verdilər ki, dostlarımızdan bir neçə nəfər, o cümlədən yaxşı tanıdığım Şəkiba və Əli Şərqi həbsə
alınıb. Bu xəbər eyni səngərin əsgəri kimi, təbii olaraq məni sarsıtdı. Mən özümün o qədər də hiss
etmədiyim kefı qaçmış və fikirli halda evə gəldim. Vəziyyətimi sezən Bikəxanım nə üçün bikef
olduğumu soruşduqda, özümü ələ alıb zarafatla "niyə bikef olmayım, daha mənə qapını yanınla
açırsan" deməklə onun fikrini başqa istiqamətə döndərməyə çalışdım. O, həssas və ağı qaradan tez
seçməyi bacaran bir insan olduğundan, yəqin ki, zarafatıma inanmadı və onun da çöhrəsində fikrə
dalmaq cizgiləri göründü. Yuxanda qeyd etdiyim kimi, Bikəxanım mənim siyasi fəaliyyətimdən,
mübarizə məramım dan tam xəbərsiz idi. Mən onun xəbərsiz qalmasına çox çalışırdım, ona əlavə
bir qayğı yaratmaq istəmirdim, həm də mənim tutduğum yolun prinsipi hər bir azadixahdan, o
cümlədən məndən də belə hərəkət etməyi tələb edirdi.
PİŞƏVRƏİNİN HƏBSƏ ALINMASI
Gizli fəaliyyətdə böyük məharətə malik olmasına baxmayaraq Riza şah xəfiyyəsi Pişəvərinin də
izinə düşə bilmişdi. Pişəvəri özü bu təhlükəni hiss etdiyindən bir hadisə baş verən təqdirdə nə
etməyi, siyasi işi necə, kimlə və hansı istiqamətdə aparmağı mənə və onunla həmməslək olanlara
demişdi. Bir neçə gün çəkmədi ki, Pişəvərini həbsə aldılar. İşin ağırlığı mənim üzərimə düşdü. İndi
nəinki mətəbdə işləməyə, heç evə getməyə belə vaxt tapmırdım. Bəzən gecələr belə evə gələ
bilmədiyimdən Bikə külfətlə qalmalı olurdu. Vəziyyət mübarizəni dərin qatlara, xəfiyyəni
çaşdırmaq istiqamətlərinə keçirməyi tələb edirdi. Bunun üçün işləməkdən, fəaliyyətin sürətini
artırmaqdan başqa yol yox idi. Bəzi məsələlər haqda Pişəvərinin xanımına müraciət etmək lazım
olanda belə mən xəfıyyənin şübhələnmədiyi adamlar vasitəsi ilə bu işi edirdim. Bir gün Pişəvərinin
xanımının mənə göndərdiyi sifariş, mənim də xəfıyyə caynağına keçməyimdən xəbər verdi. Mən
neçə vaxt əvvəl ağaye Pişəvəriyə öz adım və imzamla bir qəbz (çek) vermişdim. Pişəvərini xəfıyyə
məmurları qəflətən yaxalayarkən çeki məhv etmək onun yadından çıxır (və ya onda belə bir çekin
Dostları ilə paylaş: |