inventariar, xomashyo zaxiralari, k o ‘p yillik daraxtlar. qishloq xo'jalik
sohasida sug‘urta hodisalariga qurgoqchilik natijasida ekinlarning nobud
bo'lishi, issiqlikning yetarli bo‘lmasligi, muzlashi, yashin urishi, shamol,
dovul, d o ‘l, sel, suv toshqini, zararkunandalar va yong‘inlar b o ‘lishi
kiradi. Qishloq x o ‘jaligida asosiy va aylanma mablag'lar ham turli
hodisalardan sug‘urtalanadi. Sug'urta qoplash summalari mulklari zarar
k o ‘rgan h a m d a dehqon va ferm er xo ‘jaliklariga beriladi. Aholi mulkini
sug‘urtalashda uy-joylar, dala xovlilar, qurilish uchastkalari, mollar
va boshqa uy hayvonlari, otlar sug‘urtalanadi. Fuqarolarning mulklari
tabiiy ofat, baxtsiz hodisalar va boshqa turli hodisalardan sug‘urta
qilinadi. Shaxsning sug'urtalanadigan mulldariga uy-ro‘zgor buyumlari,
iste’mol tovarlari, shaxsiy xo‘jalikda qo‘llanadigan buyumlar, shaxsiy
m ulk va b o sh q a oila a ’zolarining mulklari kiradi. Fu qaro la rn in g
transport vositalari to'satdan baxtsiz hodisaga uchrash yoki transport
halokatining yuz berishi, transport vositalari bilan to'qnashishi yoki
bir-biriga o ‘rnashib ketish, yo‘l b o ‘yidagi to'siqlarga urinish, mashina
oynalariga to sh tegishi va z a ra r k o ‘rishi va boshqa hodisalardan
sug‘urtalanadi.
Fuqarolarning mulki ularning yashash joylari bo'yicha, ya ’ni uy-
joylari, dala xovlilar sug‘urta guvohnomasida ko‘rsatilgan manzillar
b o ‘yicha sug‘urtalash amalga oshiriladi. Fuqarolarning shaxsiy transport
v o s ita la rin i s u g ‘u rta la s h ikki to m o n n i n g roziligi b ila n s u g 'u rta
sh artnom asiga ko‘ra amalga oshiriladi. Sug‘urta amaliyotida yuklarning
tra n s p o rt su g'u rtalash sh a rtn o m a lari quyidagilarga asosan amalga
oshiriladi:
— ba rc ha tavakkalliklar u c h u n javobgarligi, bunda har qanday
sababga k o ‘ra, b a rc h a turdagi zararlarning sug 'u rta himoyasi tu-
shuniladi;
— xususiy avariyalar u c h u n javobgarlik, bunda yukning t o ‘la yoki
q ism a n avariyadan k o 'rg a n zarari qoplanadi. Qurilish va boshqa
mulklarni su g 'urta qilish jarayoni quyidagi bosqichlarni o ‘z ichiga
oladi;
— m ulkning zarar ko'rishi hodisasining dalilini belgilash;
— qurilgan zarar sabablarini aniqlash va nodisani sug‘urtalash
yoki nosug‘urtali hodisa ekanligini hal etish;
— zarar ko'rgan mulklarni va obyektlarni aniqlash;
— zarar summ asi va sug'urta qoplash summasini hisoblab chiqish.
Fuq aro lar xo'jaligida qurilish zarar ko'rganda sug'urta tashkiloti
qurilishning tarkibini va mavjud ekanligini tekshiradi h a m d a qurilish
barcha materiallarining sug‘urta baholash varaqalarida aks etgan va
etmaganligini aniqlaydi. Shularga asosan qoplash summasi to'lanadi.
Uy mulklarini sug‘urtalashda uydagi barcha mulklar hisobga olinadi.
K o ‘rilgan zarar summasi mulk zarar ko'rganda sug'urtachi tom onidan
to'lanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida beriladigan moliyaviy kafolatlar
asosan tuziladigan moliyaviy bitimlar, y a ’ni bank depozitlari bilan,
q im m a tli q o g 'o z la r, sarm o y a q o ‘y ilm a la ri, ijara m ajb u riy a tla ri,
kreditlar, ipoteka, o'tkaziladigan turli tavakkalchilik jarayonlari, valuta
kursidagi o ‘zgarishlar, mavjud m iqdorlar va boshqa tijorat xizmatlari
b o lyicha um um an olganda nam una b o ‘yicha sug'urta kompaniyasining
portfelida mavjud b o ‘lgan aktivlar b o i i b hisoblanadi. Yuqoridagilardan
tashqari birja faoliyatini ham sug'urta qilish zarur. Birjadagi moliyaviy
operatsivalarni himoya qilish shakllaridan biri birjalarm sug‘urtalashdir.
Sug‘urtaning bu turi 0 ‘zbekistonda endi shakllanmoqda. Valuta riskini
sug‘urtalash asosan tashqi iqtisodiy aloqalarda qo'llaniladi. Valuta
riski bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy riskning m uhim elem enti
bo'lib hisoblanadi.
Xorij m am lakatlarning valutasi (m asalan, A Q SH dollari) kursi
so'm ga nisbatan o ‘zgarib turishi, kredit va valuta operatsiyalaridan
k o ‘rilgan zararlar shu sug 'u rta turini qoplash summ asi hisobidan
qoplanadi. Xalqaro iqtisodiy m unosabatlarida qatnashuvchilar xizmat
uchun belgilangan narxlar bilan bog'liq bo'lgan turlicha risklarga duch
keladi:
—
Risklarni sug‘urtalash tizimida banklar sug'urtasi alohida o ‘rinni
egallaydi. Banklar krediti va ularning sug'urtasi mamlakatdagi iqtisodiy
vaziyatga um umiy ta ’sir ko'rsatadi. Aylanma m ablag'lar va sarmoya
zaxiralarining yetishmasligi natijasida iqtisodiyot subyektlari qisqa
m uddatli, o ‘rta muddatli va uzoq m uddatli kreditlar olishga maj-
burdirlar. Shuning u c h u n h a m berilayotgan kreditlarni sug'urta qilish
shart. Shartnom a sug'urta kompaniyasi va banklar yoki boshqa kredit
muassasalari o 'rtasida tuziladi. B unday kredit sug‘urtasida sug'ur-
talanuvchining kreditni to'lash qobiliyati, ya ’ni kredit riski darajasini
hisobga olish kerak.
Q isqa xulosalar
Sug'urta iqtisodiy tushuncha bo'lib, moliya tizimi bilan bog'liqdir.
Sug'urta y a ’ni tabiiy yoki ijtimoiy sabablarga k o 'ra shaxsninig
hayoti, sog‘lig‘i yoki m ol-mulkiga zarar yetish ehtimolini oldindan
21 - O .Y u. R a sh id o v va bosh .
321
tutish, ana shunday zararli oqibat yiiz berganida jabr ko‘rgan to m onga
zarar o ‘rnini sug‘urtalovchi mablag‘lari hisobiga to'liq yoki qisman
qoplab berish yo'li bilan sug‘urta hodisasini salbiy oqibatlari t a ’sirini
kamaytirishga qaratilgan faoliyati sug‘urtalash deb ataladi.
Sug‘urta tashkiloti-bu maxsus sug‘urtalash kompaniyasi.
Sug'urtalovchi-sifatida yuridik va jismoniy shaxslar tushuniladi.
S u g 'u rta h u q u q in i m axsus m a n b a la r id a n b o 'lib 0 ‘z b e k isto n
Respublikasining 1993-yil 6-mayda qabul qilingan maxsus «Sug‘urta
t o ‘g ‘risida» gi qonuni hisoblanadi.
Nazorat va muhokama uchun savollar
1. Sug'urtaning mohiyati nimadan iborat?
2. Sug'urtarting funksiyalarini ayting.
3. Kredit risklarini minimallashtirish uslublari.
4. Ixtiyoriy sug'urtalash nima?
5. Sug'urta hodisasi nima?
6. Xalqaro hisob-kitob operatsiyalaridagi risklarni pasaytirish yo'llari.
7.
Valuta risklari va ularni sug'urtalash nima?
8. Tibbiy sug'urta obyekti nima?
9. Sug'urtalash turlari nima?
10. Tashqi iqtisodiy faoliyatni sug'urtalash nimadan iborat?
Asosiy adabiyotlar
1. 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, — T.: « 0 ‘zbekiston», 2 0 0 2 .
2. 0 ‘zbekiston Respublikasining « 0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy banki
t o ‘g ‘risida»gi qonun, — T.: « 0 ‘zbekiston», 1995.
3. 0 ‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati t o ‘g ‘risida»gi
q onun, — T.: « 0 ‘zbekiston», 1996.
4. 0 ‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi, X alq s o ‘zi, 0 9 .0 1 .2 0 0 2 .
5. 0 ‘zb ek isto n R e sp u b lik a sin in g « V a lu ta n i tartibga s o lish t u g ‘risid a»gi
qonuni, 11.12. 2003.
6. 0 ‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning banklardagi o m o n a tla r in i
him oyalash kafolatlari t o ‘g ‘risida»gi qonuni. 0 4 .0 4 .2 0 0 2 .
7. «M ikrofirm alar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag‘batlantirish
borasidagi chora-tadbirlari t o ‘g ‘risida»gi 0 ‘zb e k is to n R espublikasi P r e z id e n -
tining Farmoni. Toshkent. 20.06.2005.
8. «Bozor islohatlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erk in lash -
tirish sohasidagi usiuvor y o ‘nalishlar amalga oshirilisnini jadallashtirish c h o r a -
tadbirlari t o ‘g ‘risida»gi 0 ‘zb ek isto n R e sp u b lik a si P r e z id e n t in in g F a r m o n i.
Toshkent. 14.06.2005.
9. «Tadbirkorlik subyektlari to m on id an ta a d im etiladigan hisob ot tiz im in i
takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik u c h u n javobgarlikni kuchavtirish
t o ‘g ‘risida»gi 0 ‘z b e k is t o n R e sp u b lik a si P r e z i d e n t i n i n g q arori. T o s h k e n t .
15.06.2005.
10. 0 ‘zbekiston Respublikasi P rezidentining 20u5-yil ¡5-apreldagi «Bank
tizim ini yanada isloh qilish va e r k i.i a .'i t i iis h cVota-tadbirlari i o ‘g risida» gi
qarori. «Xalq s o ‘zi» 16.04.2005.
11. «Pul mablagMarini bankdan tashqan muv>milasini yanada qisqartirish
chora-tadbirlari t o ‘g ‘risida»gi 0 ‘zbeki?ton Res& ubH kasiring V aziriar M a h -
kamasining qarori. 05.08.2002.
12. «Pul-kredit ko'rsatkichlarni taitibga solish iuexanizm ifii takor: U & to r is h
c h o r a - t a d b i r l a r i t o ‘g ‘r is id a » g i 0 ‘ z b e k i s t o n R e s p u b h ' ^ a s i n i n i V = z i r l a r
M ahkamasining qarori. 04.02.2003.
13.
Karimov I.A.
B archa rcja va
d asturi’ rirniz v a ta n im ir t;: a q q iv n tin ;
yuksaltirish, xalqimiz faro , onligiru oshirisiiga xizroat qiladi. —T.: 0"zbek:ston. 2011.
14.
Karimov.I.A.
Bank itzimi, pul m uom aiasi, kredit, investitsiya va m o liyaviy
barqarorlik t o ‘g ‘r is id a .T .,0 ‘zbekiston. 2005.
15.
Karimov I.A.
B izning bosh m aasadim iz-jam ia; r.i deiY:Okiaaaahtinsh va
vangilash, m am lakatni m odcrnizatsiya va :Siuh tu U id ir .
I . O 'ibeK .isuin.,
2005.y.
16.
Karimov
f.A.
Yangilanish va barqaror taraqqiyot y o ii d a n yanada izchil
h arakal q ilish, x a lq im iz u c h u n farovon turm ush sh aroiti yaratish- asosiy
vazifamizdir. Toshkent oq sh o m i. 13.02.2007.
17. Д еньги, кредит, б а н к и / П о д ред. Б елоглазовой Г. Н. П о с о б и е для
сдачи экзамена. — М.: Ю р а й т -И зд а т, 2006. — 160 с.
18. Деньги, кредит, бан к и / П о д ред. Г.Н. Белоглазовой: Учебник. — М.:
Ю рай т -И здат, 2006. - 620 с.
19.
Галанов В.А.
Ф и н а н с ы , д е н е ж н о е о б р а щ ен и е и кредит: У чебник. -
М.: Ф О РУ М : И Н Ф Р А - М , 2006. - 416 с. 2 экз.
20.
Годин А. М., Макашова Н.С., Подпорина И. В.
Бюджетная систем а
Р о сси й ск ой Федерации: Учебник. - 3-е изд., испр. и доп . — М.: Издательско-
торговая корпорация «Д аш ков и К?», 2006. - 568 с.
21.
Климович В.П.
Ф и н а н с ы , д е н е ж н о е о б р а щ е н и е , кредит: Учебник. -
2 -е изд., д о п . - М.: Ф О Р У М : И Н Ф Р А - М . 2006. - 256 с.
22. Ф и н ан сы , д е н е ж н о е о б р а щ е н и е и кредит: У ч ебн и к / Романовский
В. М. и др.; иод ред. Врублевский О.В. - М.: Ю райт-издат, 2006. - 543 с.
23. Финансы, д е н е ж н о е обращ ение и кредит: учебник. — 2-е изд., перераб.
и д о п . / В.К. С енчагов, А .И . А р хи п ов и др.; п од ред. В.К. Сенчагова, А .И .
А рхи п ова
М.: ТК В елби , И з д - в о П роспект, 2006. - 720 с. 2 экз.
24.
Шуляк П.Н.
Ф и н а н с ы предприятия: У ч ебн и к . — 6 -е изд., перераб. и
д о п . — М.: И здательско-торгов ая корпорация «Д аш ков и К?», 2006. — 712 с.
5.2. Qo'shimcha adabiyotlar
1.
Rashidov O.Yu.,Toymuhamedov IR., Tojiyev R.R., Karlibaycva R.X.
Pul
m uom alasi, kredil va m oliya. 0 ‘quv qoMlanma. — Т.: T D I U , 2005.
2.
Нешитой A.C.
Ф и н а н с ы и кредит: Учебник. — 2-е изд., перераб. и доп .
— М.: И здательско-торгов ая к орпорац ия «Даш ков и К?», 2006. - 572 с.
3. Ф и н ан сы и кредит: у ч е б н и к / M.J1. Д ь як о н о в а , Т .М . Ковалева, Т .Н .
Кузьменко (и др.); под ред. проф. Т.М. Ковалевой. — 2-е издательство, перераб.
и д о п . - М.: К Н О Р У С , 2006. - 376 с.
4. Ф инансы и кредит: У ч ебн ое пособие. / п од ред. проф. Ков&чевой. А. М
- М.: Ф и н а н сы и статистика, 2006. — 512с.
5.
К ояпакова Г.М.
Ф и н а н с ы . Д е н е ж н о е о б р а щ е н и е . К р е д и т :
У ч е б н и к .п о с . — 2 - е и з д а т е л ь с т в о , п е р е р а б . и д о п . — М.: Ф и н а н с ы и
статистика, 2005. — 4 9 6 с.
5.3. Internet saytlari
1. w w w .tra v el-lib ra ry .co m w w w .th eb a n k er.co m
2. h ttp ://w w w .b a n k o fen g la n d .co .u k /m a rk ets/fo rex /in d ex .h tm
3. h ttp ://w w w .b a n k o fe n g la n d .c o .u k /m a r k e ts/m o n e y /in d e x .lu m
4. h ttp ://w w w .b a n k o fen g la n d .co .u k /co re u p ro ses.h tm
5. http://w w w .b oj.or.jp ./ е п /s ir y o .htm
KIRISH................................................................................................................................ 3
I bob. Pul nazariyasi
1.1. Pullarning kelib chiqishi, mohiyati va turlari.................................................5
1.2. Bozor iqtisodiyotida pullarning funksiyalari.................................................. 13
1.3. Pulning nazariyalari...............................................................................................20
1.4. Pul agregatlari vapul multiplikatori................................................................ 27
1.5. Pul rnuomalasi va pullarning aylanishi............................................................. 31
II bob. Kredit nazariyasi
1.1. Kredit zarurligi va mohiyati.................................................................................. 52
2.2. Ssuda kapitali manbasi va harakat qilish shakllari.........................................54
2.3. Kreditning asosiy funksiyalari va tashkil qilish asoslari............................. 55
2.4. Kreditning asosiy tamoyillari............................................................................... 59
2.5. Ssuda foizi: mohiyati, turlari va ularga ta’sir qiluvchi omillar.................64
2.6. Kreditning asosiy shakllari va turlari.................................................................64
2.7. Kredit nazariyalari tanqidi....................................................................................68
III bob. Moliya va moliya tizimi
3.1. Moliyaning ijtimoiy iqtisodiy m ohiyati......................................................... 71
3.2. Moliyaning funksiyalari........................................................................................ 78
3.3. Moliya siyosatining mohiyati va m azm uni........................................................85
3 .4 .Moliya siyosatini amalga oshirishda m oliya m exanizm ining
mohiyati v ao'rni........................................................................................................89
3.5..Moliya tizimi va uning bo’g'inlariga tasnif......................................................92
3.6. Moliyani boshqarishning hozirgi zam on tizim i............................................. 96
3.7. Moliyaviy boshqaruvda m oliyaviy nazoratning modellari,
shakllari va usullari................................................................................................. 103
3.8. Davlat budjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahainiyati.................108
3.9. Budjet tuzilmasi va budjet tizim i...................................................................... 113
3.10. Davlat budjetining daromadlari va xarajatlari.............................................116
3.11. Soliq tushunchasi va uning obyektiv zarurligi........................................... 120
3.12. Soliqlaming funksiyalari................................................................................... 123
3.13. Soliqlaming turlari va ularga tasnif.................................................................127
3.14. Soliq elementlari va ularga tasnif..................................................................... 132
IV bob. Korxonalar moliyasi
4.1. Korxonalar moliyasining mohiyati.................................................................. 138
4.2. Korxonalar moliyasining tashkil etishning tamoyillari............................ 142
4.3. Korxonaning moliya resurslari...........................................................................145
4.4. Korxona asosiy faoliyatining tahlili..................................................................149
4.5. Korxonaning moliyaviy natijalarining tahlili................................................152
4.6. Korxonalarda moliya ishlarini tashkil etishning xususiyatlari..................156
V bob. Banklar va ularning operatsiyalari
5.1. Banklarning mohiyati va asosiy funksiyalari.................................................160
5.2. Bank tizimi va uning operatsiyalari..................................................................167
5.3. Markaziy bank va uning funksiyalari............................................................... 175
5.4. O'zbekiston banklarning rivojlanish yo'llari va islohotlari.....................180
VI Bob. Qimmatli qog'ozlarning mohiyati va
shakllari
6.1. Qimmatli qog'ozlarning mohiyati va ularning asosiy turlariga tasnif.... 188
6.2. Qimmatli qog'ozlarning hosilalari va ularning turlari...............................199
6.3. Qimmatli qog'ozlar bozorining mohiyati va uning
tarkibiy tuzilmasi..................................................................................................... 207
6.4. F o n d birjasi — b ozor iqtisodiyotining eng muhim
instituti sifatida........................................................................................................ 216
6.5. Listing va delisting jarayonlari hamda ularga
qo'yiladigan talablar............................................................................................... 226
VII bob. Inflatsiya
7.1. Inflatsiyaning mohiyati va uning yuzaga chiqish shakllari..........................231
7.2. Inflatsiyaning shakllari va turlari....................................................................... 233
7.3. Inflatsiya nazariyalari.............................................................................................236
7.4. Inflatsiyaning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari...............................................239
7.5. Inflatsiyaning barqarorlashtirish usullari....................................................... 241
VIII bob. Xalqaro valuta - kredit munosabatlari
va valuta tizimi
8.1. Valuta munosabatlari va valuta tizimi................................................................. 246
8.2. Valuta kursi............................................................................................................... 260
8.3. To'lov va hisob-kitob balanslari..........................................................................267
8.4. Valuta siyosati...........................................................................................................278
8.5. Xalqaro hisob-kitoblar, ularning shakllari................................................... 284
8.6. Xalqaro kredit munosabatlari............................................................................ 296
IX
bob. S u g‘urtalash va sug‘urta ishi
9 .1 .S u g ‘urtaning iqtisodiy m ohiyati, uning zarurligi funksiyalari.......... 308
9.2. Majburiy va ixtiyoriy sug'urtani tashkil qilish tam oyillari.....................310
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati........................................................................... 323
Oktam Yunusovich Rashidov
Ilxomjon Ikrom ovich Alimov
Ibroxim Rixsiboyevich Toymuham edov
Raxm atullo R axm onovich Tojiyev
PUL, KREDIT VA BANKLAR
Otiy o ‘quv yurtlari uchun darslik
Muharrir
X udoyberdi P o ‘latxo‘jayev
Badiiy muharrir
Yasharbek Rahimov
Texnik muharrir
Yelena Tolochko
Musahhih
M uhabbat Xalliyeva
Yüklə 10,01 Mb. Dostları ilə paylaş: |