O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor



Yüklə 10,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/124
tarix23.09.2018
ölçüsü10,01 Mb.
#70228
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   124

vositasi  sifatida foydalaniladi,  buning  zarurligi tovarlami  ishlab  chiqa- 
rish  va  sotishning  shart-sharoitlari  bir  xilda  emasligi,  ularni  ishlab 
chiqarish  va  muomalasi  m uddatining turli xilligi,  ishlab  chiqarishning 
m avsum iy  tusdaligi,  sh u n in g d ek ,  ishchilar  va  x izm a tc h ila rg a   ish 
haqining  t o ‘lanishida  foydalaniladi.
T o'lov  aylanishida  elektron p u lla m ing joriy qilinishi  toMovlarning 
tezlashishi,  m uom ala xarajatlarining kamayishi va korxonalar rentabel- 
ligining oshishiga yordam beradi.  Bunday tizim AQSHda  1970-yillardan 
boshlab  to'lov  munosabatlari  mexanizmiga  ayniqsa  tez  su r’atlar bilan 
jo riy   qilindi.  Avtom atlashtirilgan  hisob-kitob  palatalari,  avtom at- 
lashtirilgan  kassir tizimi va xarid qilish punktida o ‘rnatilgan term inallar 
tizimi ularning asosiy elementlari hisoblanadi.  Elektron pullar negizida 
k r e d it  kartochkalari  paydo  bo 'ld i.  U lar  to ‘lovlarning  n aq d   pullar 
bilan  bajarilishini  qisqartirishga  yordam   berib,  naqd  pullar  va  chek- 
larning  o ‘rnini  bosadigan  hisob-kitoblar vositasi  b o ‘lib  xizm at  qiladi. 
Kredit kartochkalarining ahamiyati shundaki, ulardan foydalanish naqd 
pullar ishlatiladigan sohani toraytiradi, tovarlar va xizmatlarni sotishda 
va  iqtisodiyotdagi  tanazzul  holatlarini  bartaraf  etishda  kuchli  stimul 
b o ‘lib  hisoblanadi.
Pullarning  to ‘plash  va  jam g‘arish  vositasi  sifatidagi  funksiyasi. 
Pullar  ularning  egasiga  har  qan d ay  tovarni  olish  huquqini  ta ’minlash 
bilan  ijtimoiy boylikning u m um iy  timsoli  hisoblanadi.  Shuning uchun 
o d a m la rd a   ularni  t o ‘plash  va  jam g 'a rish g a   intilish  paydo  b o ‘ladi. 
Iqtisodiy subyekt  o ‘z  m ahsulotiga  haq to ia n ish i  evaziga  pullarni  olish 
bilan  m uayyan  «sof  boylik  zaxirasi»ni  yaratadi.  Bunday  zaxira  qisqa 
m uddatli  (agar  individ  boshqa  tovarni  sotib  olish  bilan  pullarini  shu 
yerning  o ‘zidayoq  sarflasa)  yoki  uzoq  muddatli  (agar  individ  pullarini 
kelgusida xarid qilish yoki  qarzini t o ‘lash uchun saqlab  q o ‘ysa)  b o ‘lishi 
mumkin.
Pullar  ja m g ‘arm a  vositasi  funksiyasini  bajaradi,  shuning  uch u n  
ular  buni  eng  qulay  shaklda  ja m g ‘arishga  imkon  beradi.  Pullar  eng 
likvidli,  y a’ni  sarflash  u c h u n   eng  oson  tovar  b o ‘lganligi  sababli  ular 
boylikni  saqlashning  eng  qulay  shakli  hisoblanadi.  B unda  shuni  qayd 
q ila m iz k i,  inflatsiya  s h a ro itid a   b u n d a y   afzallik  m u ay y a n   tarz d a  
y o ‘qoladi va  pullarning qadrsizlanishini  hisobga  olish  zarurati vujudga 
keladi.  Pullarga  egalik  qilish,  ularni  saqlash,  qimm atli  qog‘ozlarni 
(aksiyalar,  obligatsiyalar va  shu  kabilarni)  saqlashdagi  kabi  m iqdorda 
pul  d a r o m a d in i  olib  k e lm a y d i.  Biroq  p u llar  s h u n d a y   afzallikka 
egaki,  u la r   k o rx o n a   t o m o n i d a n   yoki  uy   x o ‘jalig id a   h a r   q an d ay


m oliyaviy majburiyatni qondirish uchu n   hech qanday to'siqsiz ishlati- 
lishi  mumkin.
Tovar  ishlab  chiqarishning  rivojlanishi  bilan  pullarning  t o ‘plash 
va ja m g ‘arish  vositasi  sifatidagi  funksiyasi  h a m   oshib  boradi.  T o ‘plash 
va  ja m g ‘arishsiz  takror  ishlab  chiqarish  jara y o n in i  am alga  oshirib 
bo'lmaydi.  K o'proq foyda olishga bo'lgan  intilish tadbirkorlarni  pullarni 
xazina  sifatida  saqlamaslik,  balki  ularni  aylanishga  sarflashga  m ajbur 
qiladi.
M etall  pullar  muomalasi  sharoitida  m arkaziy  emissiya  banklari 
ichki  pul  muomalasining zaxiralari shaklida oltin zaxiralariga,  b an k n o - 
talarni  oltinga  almashtirish  va  xalqaro  to 'lo vlar  u ch u n   zaxiralarga  ega 
b o ‘lishi shart edi.  Hozirgi vaqtda oltinning m uom aladan chiqarilganligi, 
banknotalarning oltinga almashtirilishi t o ‘xtatilganligi va oltin  paritet- 
larning  bekor  qilinganligi,  ya’ni  asl  m etallning  xalqaro  aylanishdan 
chiqarilganligi sababli  markaziy bank oltin zaxirasining barcha b un day  
funksiyalari  bekor b o ‘ldi.  Shu  bilan  birga,  oltin  strategik zaxira sifatida 
markaziy  banklarda  saqlanishda  davom   etm oqda.
Jahon  pullari  funksiyalari. 
Tashqi  savdo  aloqalari,  xalqaro  qarzlar, 
tashqi sherikka xizmatlar ko'rsatilishi jah o n   pullarining paydo boMishini 
taqozo etdi.  U lar um um iy to'lov vositasi,  u m u m iy  xarid  qilish vositasi 
va  ijtimoiy  boylikning  u m um iy  m oddiylashtirilishi  sifatida  faoliyat 
yuritishadi.
Pullarning  barcha beshta  funksiyasi  pullarning  tovarlar va  xizm at- 
larning  um um iy  ekvivalenti  sifatidagi  yagona  m ohiyatini  n am o yon  
qiladi.  U lar  chambarchas  b o g iiq likd a  va  birlikda  bo'ladi.  M antiqan 
va tarixiy jihatdan  har bir navbatdagi  funksiya b undan oldingi  funksiya- 
larning  muayyan  rivojlantirilishini  nazarda  tutadi.
Pullarning sanab o'tilgan funksiyalarni  bajarishi tufayli ular,  ayniq- 
sa,  bozor  iqtisodiyotida  ishlab  chiqarishning  rivojlanishida  asosiy  roi 
o ‘ynaydi.  Pullarning iqtisodiy tizimdagi  ijtimoiy roli shundan  iboratki, 
ular  mustaqil  tovar  ishlab  chiqaruvchilar  o'itasidagi  bog'lab  turuvchi 
b o ‘g ‘in,  shuningdek,  tovar  xo'jaligidagi  ijtimoiy  m ehn atni  hisobga 
olish  vositasi  hisoblanadi.  P u llar  tov arlarga  narxlarni  belgilashda 
qatnashadi.
Pullar  ijtimoiy  mahsulot  ishlab  chiqarilishiga  xizmat  ko'rsatadi, 
ularning  yordam ida  milliy  daro m ad n in g   davlat  budjeti,  soliqlar  va 
qarzlar  orqali  hosil  qilinishi,  taqsim lanishi,  qayta  taqsimlanishi  va 
ishlatilishi  amalga  oshadi.  Pullar  korxonalarning  x o ‘jalik  faoliyatida, 
davlat  organlarining  faoliyat  ko'rsatishida,  o dam larning  ishlab  c hiq a-
2 -  O.Yu.  Rashidov  va  bosh.
17


Yüklə 10,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   124




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə