O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi
Yüklə 59,47 Kb. Pdf görüntüsü
|
m a q o la la r in i ta h lil qilish, ijodiy va y o z rn a ishlarni tekshirish o rq a li u l a r d a g i b i l im l a r n in g q a n d a y tiz im l a s h a y o t g a n i n i a n iq la b olish i m u m k in . D e m a k , i n s o n n i n g bilish fa o liy a tid a „ m a v z u l a r a r o “ , „ p r e d m e t l a r a r o “ b ilim larni tizim la sh tirish yuza ga keladi. B i n o b a r i n , b i l i m l a r n i n g tiz im g a s o l in is h i a q liy rivojla- n is h n in g d a s t l a b k i p o g ‘o nasi h iso b lan ad i. T a fa k k u r sh a k lla ri P s ix o lo g iy a d a n u t q fikr ynritish faoliy a tin in g vositasi d e b y u ritila d i. O d a t d a , n u tq ta fa k k u r j a r a y o n id a h u k m lar, xulosa c h i q a r i s h v a t u s h u n c h a l a r sh a k lid a ifodaiab kelinadi. S h u n in g u c h u n h u k m , xulosa c h i q a r is h va t u s h u n c h a l a r ta fa k k u rn in g o ‘z ig a xos shakllari d e b ataladi. Hukmlar N a rsa v a h o d isa la rd a , voqelikda h a q iq a ta n o ‘zaro b o g l i q b o ‘lgan b e lg ila r , a lo m a t l a r , h u k m l a r d a b o g ‘liq ravishda k o ‘rsatib b e rilsa y oki voqelikda b i r - b i r i d a n ajratilgan narsa ( t o m o n ) h u k m l a r d a ajra tib k o ‘rsa tilsa — b u c h i n h u k m d e b a tala d i. M a s a l a n , „ M e ta lla r — e l e k t r tokini o ‘tkazuv- c h i d i r “ , „ M e t a l l a r q iz d irilgandan k e n g a y a d i “ , degan chin h u k m la rd ir. C h u n k i ele k tr tokini o 't k a z i s h , qizdirilganda 278 www.ziyouz.com kutubxonasi ken g a y ish m e t a ll a r g a xos x u s u s iy a tla rd ir, b u h u k m d a u yoki bu h o la t fa qat tasd iq lan ib aytilayotir. N a r s a v a h o d is a la rn in g belgi v a x u s u siy a tla ri h aq id a tasdiqlab yoki i n k o r qilib aytilgan fikr hukm d e b ataladi. M o d d i y o l a m d a h a q i q a t a n bogMiq b o M m a g a n narsa h u k m d a bogM iq q i l i b k o ‘r s a ti l s a , b u n d a y h u k m xato (yolg'on) hukm deyiladi. C h u n k i b u h u k m d a aks ettirilgan sifatlar (belgi v a a l o m a t l a r ) b u n a r s a l a r g a a slo m uvofiq k e l m a y d i . M a s a l a n , „ A t o m - m o d d a n i n g b o M i n m a s z a r r a c h a s i d i r “ , d e g a n h u k m n o t o ‘g ‘ri h u k m d i r . A t o m m urakkab m o d d iy tizimga ega boMib, u y a d r o v a elektronlarga boMinadi. A t o m n i n g yadrosi h a m boMinadi, b u y a d r o p ro to n va n e y t r o n l a r d a n ib oratdir, d e g a n h u k m l a r d i r . „ Y e r Q u y o s h a tro fld a a y l a n m a y d i “ , d e g a n misol h a m c h i n boMmagan h u k m l a r d o ira sig a kiradi. A l l a q a c h o n l a r i n s o n t o m o n i d a n k a s h f qilingan g eliosentr nazariyasi m a v ju d boMib, a n a shu nazariyaga asoslangan holda m a z k u r q o n u n a m a l d a mayjuddir. D e m a k , h u k m n i n g chinligi, y a ’ni v o q elik n i t o ‘g ‘ri aks et- tirishi — u n i n g e n g m u h i m x u su siyatlaridan biridir. Borliqdagi narsalar, h o d is a la r va v o q e lik n in g m iqdoriga, ularning biror h u k m d a aks ettirilgan a lo q a v a m unosabatlariga q a r a b h u k m q u y id a g i tu rlarg a boMinishi m u m k i n : 1) ta sd iq lo v c h i yoki in k o r q ilu v c h i h u k m . H u k m la r- n in g u s h b u a so s la rg a ta y a n ib boMinishi s ifa tg a q a r a b b o li- nishi d e b ata la d i; 2) y a k k a , j u z 'i y , xususiy va u m u m i y h u k m g a ajratilishi m u m k in . H u k m l a r n i n g b u n d a y b elg ila rg a k o ‘ra boMinishi m iq d o rg a q a r a b boMinishi deyiladi; 3) sh artli, a y iru v c h i va q a t ’iy h u k m sin g a ri k o brinishlar m avjud boMib, u h u k m l a r n i n g m u n o s a b a t g a q a r a b boMinishi d e b ataladi; 4) h u k m ta x m in iy k o ‘rinishga ega boMishi h a m m u m k in . Bu h u k m d a aks ettirilad ig an n a rsa v a h o d i s a l a r belgisining nechogMiq m u h i m boMinishiga yoki v o q e li k k a m o s kelish- kelm asligiga bogMiq. M a s a la n , „ E r t a g a yom gM r yogMshi m u m k i n “ , „ P a x t a rejasi toMib q o lsa k e r a k “ . www.ziyouz.com kutubxonasi H u k m l a r d a ta sd iq la n g a n yoki i n k o r qilingan narsalar, h o d is a la r, a l o m a t l a r h u k m n i n g m a z m u n i n i tashkil qiladi. N a r s a b ila n b e lgining aloqasi (bog'liqligi) aks ettirilgan h u k m tasdiqlovchi hukm deb a ta la d i. M a s a la n , „A lish er N a v o iy b u y u k o ‘zbek shoiri va m utafakkiridir“ , , , 0 ‘zbekiston q o r a k o ‘li b i l a n j a h o n g a m a s h h u r d i r “ , „ 1 9 7 7 - yil T o s h k e n t m e tro s i ishga tu s h g a n s a n a d ir “ va h okaz o. N a r s a b il a n belgi o lrtasidagi b i r o r b o g ‘lanish y o lqligini a k s e t t i r u v c h i h u k m inkor hukm d e b a ta la d i. M a sa la n : „ 0 ‘z b e k i s t o n d a p a x t a e k i l m a y d i “ , „ S a m a r q a n d d a oliy m a k t a b l a r q u r i l m a g a n “ va bosh q alar. V o q e li k d a ajratilgan narsa in k o r qiluvchi h u k m d a fikran a j r a t i l i s h i m u m k i n . Y a k k a ( y o I g ‘iz) n a r s a v a h o d i s a t o ‘g ‘risidagi h u k m ya kka hukm d e b ataladi. Misol u c h u n : „ A lish e r N a v o i y n o m li k atta o p e r a va b alet teatri respublika faxridir“ , „ H a m z a H a k im z o d a N iy o ziy b uyuk o 'z b e k shoiri, y o z u v c h is i v a d r a m a t u r g i d i r “ , „ T o s h k e n t — 0 ‘z b e k is to n R e s p u b l i k a s i n in g p o y ta x tid ir“ , „ A m u d a r y o sersuv d a r y o - la rd a n b i r i d i r “ . B e l g i n in g b i r o r t u r k u m ig a g i n a ta a llu q li tas d iq lo v ch i yoki i n k o r q ilu v c h i h u k m j u z ’iy hukm d e b ataladi. M asalan: „ B a ’zi m e t a l l a r e le k tr to k in i o ‘t k a z m a y d i “ , „ J a m o a n i n g a y r im b rig a d a la ri m ajburiyatga y a ra sh a m e h n a t q ilm a d ila r“ . Bir t u r k u m d a g i n a rsa va h o d isa la rn in g h a m m a s i t o ‘g 'risida t a s d i q l a b y o k i i n k o r qilib aytilgan h u k m umumiy hukm d e b a tala d i. H u k m d a n a rsa va h o d isa belgisining borligini m u a y y a n s h a r o itl a r d a ta s d iq l a b yoki in k o r q ilib aytilgan h u k m shartli hukm d e b a t a l a d i . M a s a l a n : „ A g a r q u y o s h n u r i u c h b u rc h a k li p r i z m a d a n o ‘tkazilsa, e k r a n d a s p e k tr hosil b o ‘- la d i“ , „ A g a r o ‘q u v c h i im tih o n g a q u n t bilan p uxta tay y o r- lansa, u „ y a x s h i “ va „ a ’lo “ b a h o l a r o l a d i “ , „ A g ar o ‘qu v ch i d i q q a t q i l m a s a , y a n g i m a t e r ia ln i o ‘z l a s h ti r a o l m a y d i “ , „ A g a r d e h q o n b a h o r d a yerga yaxshi ishlov b e r m a s a , k u z d a hosil c h o ‘g ‘i k a m b o l a d i “ . H u k m d a n a r s a va h odisalarga b i r n e c h a belgi nisbat www.ziyouz.com kutubxonasi Yüklə 59,47 Kb. Dostları ilə paylaş:
|