O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi
Yüklə 59,47 Kb.
|
o b y e k t l a r n i n g ta n la n g an lig id a , ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy tan la sh d a va ajratishda vujudga keladi. Diqqatning muayyan o by ektlarga to'p lanishi (konsentratsiyalanishi) ayni paytda boshqa jis m la rd a n chalg‘ishni yoki ularning vaqtincha inkor etilishini tala b qiladi. Ana shu om illarga k o ‘ra aks ettirish r a v s h a n l a n i b b o r a d i, t a s a w u r l a r , m u lo h a z a l a r faoliyaî yakunlangunga qadar, qo ‘yilgan maqsadga erishguncha ongda saqlanadi. A n a shu y o ‘sinda d iqqat faoliyatni nazorat qilib b o r a d i v a u n i b o s h q a r a d i . S h u n i n g u c h u n k o 'p g i n a psixologlar (P .Y .G alp erin va u n in g shogirdlari) diqqatning yuksak tu ri bilish jarayonlari, kishining xulq-atvori kechi- shini b o sh q a ris h imkoniyatiga ega ekanligini t a ’kidlaydilar. Biror o b y e k tg a y o ‘nalishiga k o ‘ra diqqatni sensor (per- septiv), a q liy (intellektual), h a rakatlantiruvchi (harakat) shakllarga ajratish mumkin. D iq qatnin g muayyan obyektga to'planishi k o 'p jih a td an insonning his-tuyg‘usi, irodaviy sifati, qiziqishlariga bog‘liqdir. I n s o n n in g his-tuyglulari va em otsional holatlari d iqqat ning oby ek ti bilan uzviy b o g la n s a g in a ijobiy ahamiyat kasb etadi. H is -tu y g ‘ular, emotsional holatlar qanchalik kuchli va k o ‘tarin k i tarz d a nam oyon boMsa, diqqat ham obyektga s h u n c h a l i k m u s t a h k a m q a ra tila d i. H islar, e m o ts iy a la r d iq q a tn in g h a m ixtiyorsiz, ham ixtiyoriy turlarini z o ‘ray- tiradi. i n s o n n i n g amaliy va aqliy faoliyati jarayonida uning ongi m u a y y a n darajada yangi bilimlar, m a ’Iumotlar bilan boyib borishi natijasida diqqat h am takomillashadi. Yangilikni payqash hissi o d a m n in g aqliy faoliyatini faollashtiradi, shu bilan b irg a , d iq q a tn in g obyektga u z o q ro q t o ‘planishini t a ’m inlaydi. Insonning barqarorlashgan kayfiyati diqqatning kuchi va ildamligini oshiradi, tanlovchanligiga ijobiy t a ’sir etadi. Stress, affekt singari e m o tsio nal holatlar diqqatga salbiy t a ’s ir e tib , u n in g tashqi t a ’sirlariga b erilu v ch a n , kuchsiz qilib qo'yadi. Ana shuning oqibatida diqqat chalg'iydi, b o ‘lin a d i, parish o nlik n am o y o n b o ‘ladi, faoliyatdagi bir tekislik buziladi. P s i x o lo g i y a d a d iq q a t n in g ix tiy o riy turi k o ‘p i n c h a www.ziyouz.com kutubxonasi irodaviy deb no m lan ad i. Bu, albatta, bejiz e m a s , chunki diqqatning muayyan obyektga y o ‘naltirilishi iroda kuchi bilan saqlab turiladi. H a tto ixtiyorsiz diqqat faoliyatda qatn ashsa, u h am irodaning z o ‘ri bilan y o ‘naltirilgan ob yek tda to 'planib turadi. Irodaning faoliyatni amalga oshirishda ishtirok qilishi k o lp j ih a td a n k ish in in g m aq sa d g a in tilis h i, is h c h a n lik qobiliyati, psixologik tayyorligiga b o g l i q . S h u b o isd a n diqq atnin g kuchi, barqarorligi, m u stah k am lig i, ildamligi o d a m n in g m uayyan faoliyatni bajarishga moyilligi, shayligi bilan o'lchanadi. Diqqatning yuksak darajada mujassamligini t a ’minlab turishda od a m n in g faoliyatni bajarishga m uvofiq- lashgani m uhim rol o ‘ynaydi. H ar q an d ay faoliyatni amalga oshirishning boshida qiyinchiliklar yuzaga keladi va ular kishidan irodaviy z o ‘r berishni talab qiladi. F a oliyatni baja- rishdagi n uq so n larn ing n am o y o n b o l i s h i d iq q a tn i t o ‘p- lashdagi qiyinchiliklarning natijasidir. D iq qatn ing obyektga t o ‘planishi, m u s ta h k a m la n is h i od am n in g qiziqishlariga bogMiq. Hatto ixtiyorsiz diqqatning faoliyatda mujassamlashishida kishining ishtiyoqi va qiziqishi katta ahamiyatga ega. O d atda faoliyatga qiziqish bevosita va bilvosita shaklda nam oy o n b o ‘ladi. Bevosita qiziqish faoliyat ja ra y o n ig a , x a tt i- h a r a k a t la r n i n g o ‘ziga, ish u slu b la rig a qaratilgan q iz iq is h d a n iboratdir. Bilvosita q iziq ish esa f a o l iy a tn in g m a q s a d i , u n i n g n a tija s ig a y o ‘n a lt ir i lg a n qiziqishdir. Ixtiyoriy, irodaviy diqqat bilvosita qiziqish bilan aloqadordir. Psixologik m a ’lu m o tlarnin g tahliliga ko'ra, d iq q a t n in g o b y e k tg a t o ‘p lan ish i va m u s t a h k a m l a n i s h i k o ‘zlangan m aqsadni, faoliyat m ahsulining zarurligi h a m d a sifatining a h a m iy a tin i inson t o m o n i d a n a n g la s h orqali t a ’m inlab turiladi. Faoliyat m aqsadini a n g la s h o 'z ish- harakatida kishi diqqatining yuksak d a rajada to 'p la n ish in i t a ’minlovchi m u h im shartlardan biridir. Diqqatning ixtiyorsiz va ixtiyoriy ravishda vujudga kelishi o 'z in in g y o ‘nalishiga k o ‘ra tashqi va ichki b o ‘lishi m u m k in. Agar diqqatning m anbayi onginiizdan ta s h q a r id a b o l s a , tas h q i d iq q a t d e b a ta ia d i. M a sa la n , s h o f e r , tik u v c h i, 341 www.ziyouz.com kutubxonasi m u h a r r ir kabilarning faoliyatida sod ir b o l a d i g a n diqqat tash q i d iqqatdir. Tashqi diqqat faqat idrok qilish jarayo- n id ag in a n a m o y o n b o i m a s d a n , balki flkr yuritilayotgan n a rs a larg a h a m qaratiladi. J u m la d a n , ixtirochining o ‘zi yara tg an narsasini t a s a w u r qilishi, rassomning obrazlarni k a s h f qilish jara y o n i, m u h a n d is n in g t o ‘g ‘on qurilishini k o ‘z o ldiga keltirish bilan bog‘!iq holatlar bunga misol b o ‘Ia oladi. In so n n in g o ‘zida sodir bo 'layo tg an o Lz hissiyotlarini, fikrlarini, orzu-istaklarini va shu kabilarni kuzatishda ichki d iq q a t yuzaga keladi. D iqqatning h a r ikkala k o ‘rinishi ham faoliyatning muvaffaqiyatli yakunlanishiga m unosib hissa q o 's h is h imkoniyatiga egadir. D iqqatning flziologik asoslari D iq q a tn in g flziologik asoslarini tushuntirib berishda buy uk rus fiziologiari I.P.Pavlov va A.A .Uxtomskiylarning ilmiy kashflyotlari m u h im aham iyat kasb etadi. Oliy nerv faoliyatining alo h id a reaksiyalari boMmish o r iy e n tir reflekslar t o ‘g lrisidagi I.P.Pavlov ilgari surgan ilm iy t a x m in (gipoteza) psixologiya fani u c h u n m u h im h issa b o ‘lib q o ‘shildi, c h u n k i ,,bu n i m a ? “ reflcksisiz d iq q a tn in g tabiatini ochish m utlaqo m um kin b o l m a s cdi. I . P . P a v l o v n i n g ,,bu n i m a ? “ refieksi h a q ida gi g ‘oyasi ixtiyorsiz d iq q a tn in g g ‘ayritabiiy (reflektiv) xususiyatini oc h ib berish uch u n xizmat qildi. I.P.Pavlovning fikricha, biz p a y d o boMayotgan siymoga nigohim izni q a ratam iz, eshitilgan tovushga quloq solamiz, dim og‘imizga urilgan hidni y u t a m i z va h o k a z o . Lekin u s h b u m u lo h a z a la r refleks mohiyatini ilmiy jihatdan ochib berish imkoniyatiga ega emas, vaholanki u ning negizini asoslash u c h u n bir talay omillarni keltirish zarur. H.N.Sokolov, A .R .Luriya, P.Y .G alperin, E .I.B oyko va boshqalarning so‘nggi vaqtdagi m a ’iumotlariga suyan ib m u lo h a z a yuritilganda, I.P.Pavlovning oriyentir reflekslari j u d a m urakkab jarayondir. A slini o lib qaraganda, oriy en tir kompleksiga tashqi x a tt i- h a r a k a t la r , ko 'z la rn in g va b o s h n in g q o 'z g 'a tu v c h i 342 www.ziyouz.com kutubxonasi : pars docs -> refs refs -> Dos. N. Z.Çələbiyev refs -> Fənn: Klinik psixologiya Müəllim: Dos. N. Z.Çələbiyev Mövzu 10. Depresiya və postravmatik stresslər refs -> I fəSİL. TÜTÜn haqqinda üMÜMİ MƏlumat refs -> Fənn: Klinik psixologiya Müəllim: Dos. N. Z.Çələbiyev refs -> Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ XƏZƏr universiteti refs -> Dərman vasitəsinin istifadəsi üzrə təlimat refs -> Karakalpak tüRKÇESİndeki tip terimleri refs -> Sayıqlama ideyaları neçə qurupa bölünür? refs -> Duman paranoya mp3 indir boxca refs -> HamiLƏLİYİn biRİNCİ trimestr ağirlaşmalari giRİŞ Dostları ilə paylaş:
|