2) o r g a n i z m d a g i turli h o d i s a l a r (ich k i a ’z o l a r faoliyati va
h o l a t i n i n g
0
‘z g a rish i); 3 ) g u m o r a l x u s u siy a td a g i o 'z g a -
r i s h l a r ( o r g a n i z m n i n g q o n t a r k i b i d a g i , s u y u q l i k d a g i
k i m y o v iy o ‘zgarishlar, m o d d a alm a s h is h va h o k a z o ). E m o -
t s iy a la r n i n g tash q i ifodasi q u y id ag ilard a k o lrinishi m u m k in :
m i m i k a , i m o - i s h o r a , v a j o h a t , q a d d i - q o m a t o ‘z g a ris h i,
t a s h q i sek re tsiy a bezlari faoliyati (y o sh , s o ‘lak, t e r ajra-
lishi), x a t t i - h a r a k a t l a r (tezligi, k u c h i, y o 'n a lis h i, m u v o -
f ï q l a s h u v i ) , n u t q n i n g x u su s iy a tla ri va b o s h q a l a r . E m o -
t s i y a l a r , h i s - t u y g ‘u l a r m a z m u n i , sifati, shakli j i h a t i d a n
e tn o p s ix o lo g ik xususiyatiga ega.
H issiy kechinm alarning shakllari
/ H is s iy o tl a r shaxs fa o liy a tin in g m u h i m jab h asi sifatida
i n s o n n i n g k e n g e m o t s i o n a l s o h a s i n i r a n g - b a r a n g l i g i ,
k o ‘p q i r r a l i l i g i h a q i d a h is s iy t o n ( y u n o n c h a
t o n o s —
zo 'riq ish , urg'u berish
m a ’n o sin i b ild ira d i), e m o ts i y a l a r
( l o t i n c h a
emovere — qo'zg'atish, hayajonlanish
d e m a k d i r ) ,
a f f e k tl a r ( l o t i n c h a
affectus — ruhiy hayajon, shijoat, ehtiros
m a ’n o s i n i a n g l a t a d i) , stress ( i n g l iz c h a
stress — zo'riqish
d e g a n id ir) va kayfiyat kabi t u s h u n c h a la rd a m uayyan darajada
t a s a v v u r e tish g a im k o n b e r a d i /
j H i s s i y t o n . Hissiyot aksariyat h ollarda faqat e m o tsio n al
t o n s i f a t i d a ru h iy ja r a y o n n i n g o ‘ziga xos sifat j ih a ti ta rz id a
v u j u d g a keladi. H issiyot b u o ‘ri n d a bilishga intilay o tg a n ,
o ‘z g a r t i r a y o t g a n , eg a lla y o tg a n sh a x s d a m a 'l u m m u n o s a -
b a t n i n a m o y o n qiluvchi n arsa la r, h o d i s a v a h a r a k a tla rn in g
a l o h i d a x o s s a s i , x i s la t i h a m d a x u s u s i y a t i m a ’n o s i d a
g a v d a l a n a d i . M a z k u r n a r s a la rg a q a r a b in so n s h a x sin in g
s u b y e k t i v m u n o s a b a t l a r i t o ‘g ‘ri s i d a m u l o h a z a y u r i t i -
la y o t g a n i n i o d a m h a m i s h a h a m p a y q a y olm aydi. M a s a la n ,
y o q i m l i m u l o q o t d o s h , kulgili h a n g o m a , b a d b o ' y h id ,
b e h a y o k i n o , is h tiy o q ü m a s h g ‘u l o t , iboli qiz, y a r a m a s
x u l q , x u s h c h a q c h a q y i g i t, x o t i r j a m l a n t i r u v c h i x a b a r ,
z a h m a t l i m e h n a t va b o s h q a la r ./
f E m o t s i o n a l to n (m a s a la n , affektiv t o n ) b a ’zi h o lla rd a
b a r c h a s h a x s l a r d a t u g ‘m a , n a s liy x u su s iy at k asb e tis h i
118
www.ziyouz.com kutubxonasi
m um kin. Jum ladan, og'riq hissi va boshqa xususiyatli kuchli
q o kzg‘atuvchilar m uayyan bir davrda aks etg a n y o q im siz
hissiy ton bilan ajralib turad^ M asalan, m erkaptan (lotin ch a
m erc — sim ob, captans — eg a llo v ch i
d e g a n m a ’ n o
an glatadi), y a ’ni sim o b bilan b oshq a o rga n ik m od d alar
a r a la sh m a sid a n ta r q a lg a n h id la r , h ar q a n d a y ru h an
s o g ‘lo m in so n la r u c h u n y o q im s iz , jir k a n c h ta a ssu ro t
u yg'otadi. S h u n in gd ek , b a’zi ranglar b irikm asi sh ilim sh iq
pard alarnin g q o ‘z g ‘a lish i, q a n iish la r n in g is h q a la n is h i,
eg o v n in g o v o zi ham xu dd i sh un d ay iz q old ira d i. S h u
ningdek, idrok qilingan obrazlar va tasaw u rlarnin g aksariyat
hissiy tonlari o ld in g i e m o tsio n a l jarayon lard an saqlanib
qolgan izlar, turm ush tajribasi sab oqlarin ing o ‘xshashligi
tufayli insonlarda ,,tug‘m a“ deb baholanishi m um kin. Hissiy
ton shaxsning ehtiyojlarini atrofdagi narsa va vaziyatlar
qoniqtirishi yoki qoniqtirmasligini, faoliyatning muvaffaqiyatli
yoki muvaffaqiyatsiz kechishini yaqqol n am o yish etishiga
xizmat qiladi./Shaxsning psixologik xislatlariga bin oan hissiy
ton o'ziga xos idiosinkraziya (yunoncha
idios — o \ziga xos
,
synrasis
—
qorishmoq, qorishuv
m a ’n o s i n i b ild ir a d i)
xususiyatini kasb etadi, bunday ta'bli od am boshqalar uchun
befarq tuyulgan narsalarga ham jirk a n ch m u n o sa b a tin i
nam oyish qiladi, m asalan, duxobaga tegib k etishni, baliq,
yog', gul hidlarini yoq tirm a yd i/'
Shuni aloh id a t a ’kidlash o 'rin lik i, k o 'r ish , esh itish ,
hidlash, kinestetik (harakat) sezgilarga h a m d a idroklarga
taalluqli hissiy ton m uhim am aliy aham iyatga ega. M asalan,
xo n alar, ish jo y i, tran sp ort v o sita la r in in g rangi (tu si)
taassurotidan vujudga kelgan yoq im li va y o q im siz hissiy
to n m ehnat sam aradorligiga, x izm atch ilarn in g kayfiyatiga
sezilarli ta’sir o'tkazadi. K im yoviy o 'g it la r va sabzavotlar-
n in g y o q im s iz h id i, ish la b c h iq a r is h d a g i s h o v q in la r ,
to v u sh la r h issiy to n jih a tid a n m e h n a t u n u m d o r lig in i
pasaytiradi. X otirjam lik, yoq im li m u siqa, shaxslararo iliq
m unosabatlar, m u om ala m arom i, ahillik m uvafTaqiyatning
kafolati, ijtim oiy taraqqiyotning o m ili h isob lan a d i.
Emotsiyalar.
E m o tsio n a l ja r a y o n la r, h o la tla r y ok i
torroq m a’n oda oladigan boMsak, em o tsiy a la r h issiy ke-
119
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |