O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

ch in m a la rn in g   o ‘ziga  xos  shakllaridan  biridir.  E m otsiya  — 
u  yok i  bu  h issiyotn in g  insonda  b evosita  kechishi  jarayo- 
nidan  iborat.  M asalan,  shaxs  to m o n id a n   m usiqani  scvish 
e m o t s iy a n i  vu ju d ga  k c ltir m a y d i,  b alk i  b u n in g   u ch u n  
m u siqan i  esh itish ,  ijrochi  m ahoratiga talisin  aytish,  undan 
h u z u r la n is h   y o k i  asar  ijrosi  y o q m a s a   g ‘a za b li  h issiy  
k ech in m a   h osil  b o ‘lishi  salbiy  y o   ijobiy  em otsiya  deyiladi. 
Q o ‘rq in ch ,  dahshat,  hissiy  k ech in m a  sifatida  obyektlarga 
shaxsning  m unosabatini  aks ettirib turlicha shaklda nam oyon 
b o'lishi  m um kin:  odam   dahshatdan  q ochadi,  q o krquvdan 
serrayib  q ola d i,  o ‘zini  idora  qila  olm ay   har  tom onga  uradi, 
hatto  o ‘zin i  xavf-xatarga  tashlashi  ham  m umkin.
K o ‘p in ch a  em otsiyalar o ‘zin ing ta ’sirchanligi  bilan  bir- 
b iridan   ajralib  turishiga  q aram ay,  b u n d ay  sifatli  h issiy 
holatlar sten ik  (yu n oncha 
sthenos —
  s o ‘zidan  olingan  b o lib , 
kuch
 d eg a n   m a ’noni anglatadi)  xususiyatli  deyiladi.  Bunday 
e m o tsiy a la r   dadil  xatti-harakatlarga,  m an tiq iy  m u lo h a - 
zalarga,  ijobiy izlanishlarga  k u ch -q u w a t,  qanot bagish layd i. 
M asalan ,  xursandchilikdan  shaxs  „parvoz  qiladi'1,  kim lar- 
g a d ir   x o li s   y o rd a m   q ilis h g a   s h o s h a d i,  fa o llik ,  t in ib - 
tin ch im a slik  u nin g asosiy sifati b o lib   qoladi.  Ba’zi  hollarda 
em o tsiy a la r o p in in g  sustligi,  zaifligi,  nursizligi  bilan  tavsif- 
lan ad i,  b u n d a y   hissiy  holat  astenik  (yu n on ch a 
actenia — 
s o ‘z id a n   o lin g a n   b o blib , 
kuchsizlik,  zaiflik
  m a ’n o sin i 
bildiradi)  d eb   ataladi.  B unday  h issiyot  insonni  b o'sh ash - 
tiradi,  u n i  xayolga  c h o ‘m diradi,  xayolparast  qilib  q o ‘yadi, 
shu sababdan shaxsdagi favqulodda paydo bo4gan  rahmdillik 
b efo y d a   em o tsio n a l  k ech inm aga,  uyalish  vijdon  azobiga, 
an d ish a esa   q o ‘rqoqlikka aylanib q olish i  xavfi  tug'iladi.
H ar  q an d ay  vaziyatda  ham  em o tsion al  xatti-harakat, 
fa o liy a t   m o tiv la r i  b o ‘lis h id a n   ta sh q a r i,  u la r  b a ’z id a  
faoliyatn i  tashkillashtiruvchi,  g o h o   uni  izdan  chiqaruvchi 
o m ilg a   h am   aylanish i  m u m k in.  E m otsion al  holatlar  yo 
h add an   tashqari  k uchaysa  yoki  susaysa,  xullas  m c ’yori 
b u zu lsa,  u  h old a  shaxs  faoliyatining  m aqsadga y o ‘nalganlik 
k o ‘rinishi  izdan  ch iqad i,  natijáda  obyektlar  n o to ‘g l ri  aks 
e ttir ila d i,  u la r  x o liso n a   talq in   q ilin m a y d i,  b ah olash d a 
m a n tiq iy   nuqsonlarga  y o l   q o ‘yiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Aflektlar.  Haddan  ziyod tez  kechishi  bilan  m iyada  paydo 
b o'lu vch i,  shaxsni  te z  qamrab  olu vch i, jid d iy   o ‘zgarishlarni 
yiizaga  k cltim v ch i,  jarayonlar  ustidan  irod aviy  nazorat- 
larning  b uzilish iga  y etak lovch i  ( o ‘zini  o ‘zi  b oshqarishni 
z a ifla sh tir u v c h i),  o rg a n izm   a ’zolari  fu n k siy a s in i  izdan 
ch iq am vch i  em o tsio n a l  jarayonlarga 
affektlar
  d eb   ataladi. 
A flektlar qisqa  m uddatli b o li b ,  ular favq u lod d a y u z  bergan 
y o n g kinga,  yarqiragan  portlashga,  t o ksatd an   y o g ‘ib  ketgan 
d o'lg a,  to ‘fonga,  kutilm agan  silkinishlarga  o kxshab  ketadi. 
M ab od o  em otsiya  ruhiy  toMqinlanish  d ey ilsa ,  unda  afTekt 
turli  bosqichlardan  iborat  holat  h isob lan adi. 
S h u   tarzda 
ular  o ‘rin  alm ashib  turadilar.  M a’lum ki,  v a h im a g a ,  tahli- 
kaga,  sarosim aga  tu sh ib   q o lg a n ,  o ‘ta  q u v o n g a n ,  kulgi 
nashidasi  bilan  band  b o'lgan ,  u m idsizlik   tu z o g 'ig a   ilingan 
in son   turli  vaziyatlarda  b orliqn i  bir  x ild a   tasavvu r  eta 
olm aydi.  C hunki  u  m azkursharoitlarda  o lz   k ech inm alarini 
har  xil  ifodalaydi,  o kzini  har  xil  tutadi,  harakatlarini  esa 
turlicha boshqaradi.  Bunday oraliq  holat  m iya va  m iya  katta 
yarimsharlari  p o ‘s tlo g lidagi  m a'lu m   m arkazlarnin g  kuchli 
qo*zg‘alishi  va boshqa  m arkazlarning to r m o zla n ish   m e ’yori 
izdan chiqqani  tufayli  n am oyon  bo'ladi.  H arakatchanlikning 
asta-sekin   k o‘tarilishidan  iborat  stenik  h o la t  astenik   holat 
bilan  alm ashinadi,  y a ’ni  kuchli  holat  k u ch sizi  bilan  arala- 
shib  ketadi,  hatto  qayta  tiklanishga  u lgu rm aydi.  M asalan, 
j o ‘shqin  harakatdan  k o kz yaltirab,  yu z q izarib ,  sh un ingd ek , 
kuchli  jah ldan   k o’z   xiralashib,  yu z  oq arib ,  rang  o ‘ch ib, 
qattiq g kazabga aylanishi  m um kin.  U m id sizlik   kechinm asida 
organ izm n in g  jo 'sh q in   reaksiyasi  b a’zan   h u sh id a n   ketib 
qolish  holati  bilan  alm ashinadi.  Ushbu vaziyat  psixologiyada 
(lotin ch a 
jtu p o s“ — stupor,
  ya’ni 
serrayib  qolish
),  karaxt 
holati  deb  q o ila n ila d i.
A ffek t  h o la ti  b o s h la n ish id a   sh a x s  b a r c h a   in s o n iy  
qadriyatlardan  u zoq lash ib ,  o ‘z  h issiyotin in g  o q ib a ti  haqida 
ham   o 'y la b   o ‘tirm a y d i,  h a tto   ifo d a li  h a ra k a tla r  u n ga 
b o kysu n m ay  q o lad i.  K uchli  z o ‘riqish  n atijasid a  m ayd a, 
k u ch siz  harakatlar  barham   top ad i.  T o r m o z la n ish   m iya 
yarimsharlari  p o ‘stlo g ‘ini  t o ‘la egallay b osh la yd i, q o ‘zglalish 
p o'stloq osti  nerv  tugunchalarida,  oraliq  m iya d a  avj  oladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---