via bob
IR O D A
Iroda t o ‘g ‘risîda tushuncha
B orliq n i aks ettirish, faoliyatni m uayyan y o ‘nalishda
tash k il q ilis h , m u a m m o la r y e c h im in i to p ish yu zasid an
m a ’lum b ir qarorga kelish, uni am alga oshirish jarayonida
q iyin ch ilik larn i yengish harakatlar yordam i bilan ro‘yobga
ch iq ad i. T urli ehtiyojlar (shaxsiy, jam oa viy, tabiiy, m ada-
niy, m o d d iy , m a ’naviy) tufayli vujudga keladigan m aqsadga
y o 'n a lg a n lik xususiyatini kasb etadigan shaxsning faolligi
o ‘z in in g tu zilish i, shakli, rang-barang b o ‘lgan xatti-hara-
katlar v a sa ’y-h arak atlar yordam i b ilan tabiat, jam iyat
tarkiblarini m aqsadga m uvofiq qayta quradi, tak om illash-
tiradi, ezg u niyatga xizm at qildirishga b o ‘ysundiradi. Ehtiyoj,
m o tiv , q iz iq is h , a n g la sh ilm a g a n , a n g lash ilg an m ayllar
n egizid a n kelib chiqadigan barcha k o‘rinishdagi harakatlar,
o ‘zla rin in g yuzaga kelishiga qarab ixtiyorsiz va ixtiyoriy
tu rk u m larga ajratiladi. O datda, p sixologiy ad a ixtiyorsiz
harakatlar anglangan yoki yetarli darajada anglanm agan
istak, x o h is h , tilak, m ayl, ustanovka va shu kabilarning
ichki turtki ta ’sirida paydo bo'lishi natijasi o ‘laroq ro‘yobga
ch iq a d i. M azku r istak va uning b oshqa shakllari im pulsiv
(lo tin c h a
impulsus — ixtiyorsiz qo ‘zg ‘alish
m a’nosini angla-
tadi) xususiyatiga ega b o lib , inson tom onid an anglanm a-
ganligi u ch u n m a ’lum obyektga qaratish nuqtayi nazaridan
rejalashtirilm agan, hatto ko‘zda tutilm agan boMadi. Inson-
ning favquloddagi vaziyatda yuzaga keladigan sarosimaiik
affekti, d a h sh a t, hayajonlanish, ajablanish, shubhalanish
va sh un ga o ‘xshash boshqa m ohiyatli, har xil shakldagi xatti-
harakatlari ixtiyorsiz turkunidagilaigayorqin misoldir. Undagi
atam alarning m a’n osi, aks etish im koniyati bundan oldingi
hissiyot t o kg ‘risidagi m a’lumotlarda keng bayon qilingan.
B o s h q a k a tegoriyaga ta a llu q li harakatlar ix tiy o riy
harakatlar d eb n om lanib , ular m aqsadni k o'zlash, m aq-
sadni an glash va uni am alga oshirishni ta ’m in lov ch i opera-
tsiyalar, usul va vositalarni shaxs o ‘z m iyasida tasaw u r qilish
130
www.ziyouz.com kutubxonasi
hamda samaradorligini taxm inan baholashni taqozo eta d i.O ‘z
m ohiyati bilan tafovutlanib turuvchi ixtiyoriy harakatlarning
alohida guruhini irodaviy harakatlar deb ataluvchi turkum
tashkil qiladi. Psixologik ma’lumotlarga asoslangan holda ulaiga
quyid agich ata’rifberish m um kin: „M aqsadgaerishish y o lid a
uchraydigan qaram a-qarshiliklam i bartaraf qilish jarayon id a
z o ‘r b crish b ilan u y g ‘u n la s h g a n , m u ayyan m a q s a d g a
y o ‘naltirilgan ongli harakatlar irodaviy harakatlar d ey ila d i“ .
Shaxsning irodaviy faoliyati o ‘z oldiga q o kygan a n g la n -
gan maqsadlami bajarishdan, am alga oshirishdan iborat sod da
shakldagi harakatlarning m ajm uasidan iborat em a s. Z o kr
berishni taqozo etm aydigan ish harakati (m asalan, shkafdan
choynak olish, sochiqni q o ziq q a üish va h okazolar) bilan
irodaviy faoliyat tarkiblari o ‘rtasida keskin farq bor. Irodaviy
faoliyat o ‘ziga xos xususiyatga ega b o ‘lib, u n in g m oh iya ti
shundan iboratki, blinda sh axs o kz oldiga q o ‘ygan va u n ga
m uhim aham iyat kasb etu v c h i maqsadlariga o ‘zi u ch u n
kamroq qiymatga m olik xatti-harakat m otivlarini b o ‘y su n -
diradi. Ustuvor motivlar q o ‘sh im ch a motivlarni m u ayyan
y o ‘nalishga safarbar qilib, u m u m iy maqsadga xizm at qildiradi.
Shaxs faolligining har xil k o‘rinishlari mavjud b o ‘lib,
ular funksional jihatdan bir-biridan farqlanadi, lekin iroda
inson faolligining alohida o ‘ziga xosligi bilan ajralib turadi.
Iroda insonning o ‘z xatti-harakatlarini, xulq-atvorini o ‘zi
boshqarishini, u yoki bu xususiyatga ega intilish va istaklarini
torm ozlanishni talab qiladi, binobarin, u anglangan tu rlich a
harakatlar tizimi mujassam b o ‘Iishini taqozo qiladi. Irodaviy
faoliyatning mohiyati shundan iboratki, bunda shaxs o 'z in i
o ‘zi boshqaradi, o'zini qo'lga ola oladi, o ‘ziga tegishli xu susiy
ix tiy o r siz im p u lsiv to m o n la r in i n azorat e ta d i, za ru ra t
tug‘ilsa, ularni tam om an y o ‘q ota oladi ham . Iroda p a y d o
bo'lish in in g bosh om ili — in so n faoliyatining turli tarkiblari
va irodaviy harakatlarning tizim li tarzda tatbiq etilishi h am d a
b un d a y ish-harakatlarda o n g b ilan m u ja ssa m la sh u v c h i
sh a xsn in g faolligid ir. Iro d a v iy fa o liy a t sh a x sn in g k e n g
k o la m d a anglangan va ruhiy jarayonlarni am alga o sh ir ish
xususiyatiga doir irodaviy z o ‘r berishni talab q ila d ig a n
aqliy amallardan iborat. B un d ay aqliy am allar fa v q u lo d d a
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |