O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

A garda  u la r n in g   m oh iyatiga  ch u q u rroq   yon d ash ad igan  
b o'lsak ,  u  h o ld a  o 'zaro  farqni  tezd a  aniqlab  olish  im koniga 
ega  b o ’la m iz.  Intilish—yetarli darajada  anglanm agan,  farq- 
la n ish ,  tab a q a la n ish   im k oniyati  su st  eh tiyojd an   tashkil 
topgan  faoliyat  m otividan  iboratdir.  M asalan,  shaxs yozgan 
m aq olasin i  b osib   chiqarishga  intilish ni  xayoldan  o'tkazish 
c h o g ‘ida  n ashriyotni  k olz o ‘ngiga  keltiradi,  muharrir  bilan 
u ch rash gan d a,  suhbatlashganda  m am nu n iyat  tuyg‘usini  his 
etadi.  Shu   b o is,  intilish  obyekti  bilan  takror-takror  uchra- 
shuvga  rozi  b o ‘ladi  va  o ‘z  intilishini  davom   ettirishga  qaror 
qiladi.  B iroq  in son   ba'zi  hollarda  unga huzur-halovat  baxsh 
etayotgan   m o tiv n in g   m ohiyatini  anglam aydi,  chunki  u  har 
qanday  natijaga erishishi  m um kinligi  t o ‘g'risida  m a’lum otga 
ega  em as.  K o ‘rinib  turibdiki,  intilish  psixologik  jihatdan 
yetarli  darajada  an iq likn i  o ‘zida  m u jassam lashtirm aydi, 
ayrim   sh u b h alar  hukm  surish  eh tim o li  mavjud,  harakat 
unsurlari  yu zasid an   taxm in  yctishm aydi.
Istak— sh axs  to m on id an   eh tiyojn in g  yetarli  darajada 
a n g la n g a n lig i  b ila n   ta v s ifla n u v c h i  fa o liy a t  m o tiv id ir. 
Intilishdan  farqli  o ‘laroq,  istakda  nafaqat  ehtiyoj  obyekti, 
balki  uni  q on d irish n in g y o ‘l-y o ‘riqlari,  vositalari  ham  inson 
to m o n id a n   tu sh un ilad i.  M asalan,  o liy   maktab  o'qituvchisi 
0
‘qitish  sam aradorligini  oshirish  istagini  bildirib,  bu  holatni 
ijtim o iy   e h tiy o j  sifatid a  tasavvur  e tib ,  ta 'lim n in g   faol 
m ctodlarini  qoMlash  haqida o ‘ylaydi,  o 'z  faoliyatini  yangicha 
ta sh k il  q ila d i,  iq tid o r li  h a m d a  b o ‘sh  o ‘z la sh tir u v c h i 
talabalar  b ilan   individual  ishlash  grafigini  ishlab  chiqadi, 
q o'lla n m a la r  yaratish  rejasini  tuzadi  va  hokazo.
Inson  faoliyatining  motivatsiyasi  uning  yashash  shart- 
sh aroitlarin i  aks  ettiradi,  sh u n in gd ek .  shaxs  to m on id a n  
n a m o y o n   e t ilg a n   eh tiy o jla rin i  fa h m la sh   im k o n iy a tin i 
vujudga  keltiradi.  E htiyojlaraham iyatining o'zgarishi  tufayli 
m u ayyan   p s ix o lo g ik   holatlarda  m otivlar  kurashi  paydo 
b o'lad i,  b u n d a  bir  istak  boshqa  istakka  qarshi  q o'yilad i,  bu 
haqda  old in ro q   m ulohaza yuritilgan.
Q arshiliklar,  qiyinchiliklar,  n izoli  vaziyatlarni  yengish 
uchun  irod aviy  z o ‘r  bcrishga  to 'g lri  keladi.  Irodaviy  z o ‘r 
berish  t o ‘g ‘risida  m ulohaza yuritilgan  b o 4lsa-da,  lekin  unga 
146
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ta'rif bcrilm aganligi  sababli  ayrim  an iq liklar  kiritishni  jo iz  
d eb   h iso b la y m iz .  Irod aviy  z o ‘r  b erish   —  h is - t u y g ‘ular 
shakli  hisoblangan shaxsning  irodaviy  harakatga  q o ‘shim cha 
m otivlarni  vujudga  keltiruvchi,  ba’zid a  ularni  barbod  qi- 
lu v c h i,  b ilish   ja ra y o n la rin i  safarbar  e t u v c h i,  m u ayyan  
z o ‘riqish  holati  singari  kechuvchi  m otivlar  m ajm uasidir.
Irodaning  individual  xususiyatlari  va fen o m en la ri  m av- 
jud  b o ‘lib,  inson   faoliyatining  m aqsadga  m u vofiq   ravishda 
am alga  oshirishini  ta'm inlaydi.  Iroda  sh axs  faoliyatining 
ichki  qiyinchiliklarini  yengishga  qaratilgan  o n g li  tu zilm a- 
dan  iborat  b o lib ,  u  o kzini  o ‘zi  boshqarish  sifatida  dastaw al 
o'ziga,  o ‘z  h issiyotiga  va  xatti-harakatlariga  hukm ronlik  
qilishda  aks  etu vch i  psixologik  hodisadir.  Irodaning  kuchi 
yoki  k uchsizligini  aks  ettiruvchi  holatlar  u n in g   individual 
xususiyatlarini  n a m o y o n   qiladi.  S h u   atam a lard a n   kelib 
chiqqan  holda,  irodasi  kuchli  va  irodasi  k u c h siz  odam lar 
ham da  ularning ijobiy va salbiy sifatlari,  fazilatlari,  xislatlari 
»  hamda  illatlari  to'g'risida m ulohaza yuritiladi.
Irodasi  kuchsizlikning  patologiyasi  m avjud  b o'lib ,  ular 
abuliya  (yu n on ch a 
abulia  — qat'iyatsizlik
  d egan   m a'n oni 
anglatadi)  va  apraksiya  (yu n on ch a 
apraxia—harakatsizlik 
m a’n osini  bildiradi)  atamalari  bilan  ifo d alan a d i.  A buliya— 
bu  m iya  p atologiyasi  negizida  vujudga  keladigan   faoliyatga 
intilishning  mavjud  em asligi,  harakat  q ilish ,  am alga  o sh i- 
rish  uchun  qaror  qabul  qilish  zarurligini  an glagan   tarzda 
shunday qila  olm aslikdan  iborat  inson  ojizligidir.  M asalan, 
shifokor ko'rsatmalariga rioya qilish zarurligini  t o ‘g ‘ri  fahm - 
lagan.  an im o  abuliyaga  uchragan  b e m o r b ir o r   narsani  baja- 
rishga  o 'zin i  m u tlaq o  y o l la y   olm ayd i.  A p rak siya— miya 
tu zilishining  shikastlanishi  tufayli  yuzaga  keladigan  hara- 
katlar  m aqsadga  m u vofiq ligin in g  m urakkab  b uzilishidan  
iborat psixopatologik holatdir.  Nerv to ‘q im alarining buzilishi 
m iyaning  pcshona  qisimlarida yuz bersa,  u  h o ld a  xatti-hara- 
katlarni  erkin  bajarishdabuzilish  n am oyon   boMadi,  natijada 
iroda akti  amalga oshishi qiyinlashadi.  A buliya va apraksiya— 
psixikasi  xasta  insonlarga xos,  bu  nisbatan  n o y o b ,  fenom enal 
p sixop atolog ik   hodisalardir.  Lekin  p e d a g o g ik   faoliyatda 
uchraydigan  irodaning  kuchsizligi  m iya  p atologiyasi  bilan 
em as,  balki  n o to ‘g ‘ri  tarbiya  m ahsuli  b ilan   tavsiflanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---