O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

xususiyatlari  m ajm uasi  tushuniladi.  M azkur  xususiyatlar 
turli  shakl va  m azm unga ega bo‘lgan  motivlarda,  psixik holat- 
larda,  m aq sad larda,  faoliyatlarda  nisbatan  o ‘zgarm ovchi, 
tem p eram en t  tip in i  tavsiflovchi  tu zilm an i  tashkil  qiladi.
5. 
„ P six o lo g iy a “  fanining  ijtim oiy-tarixiy  taraqqiyoti 
davrida  tem p eram en tga  nisbatan  bildirilgan  m ulohazalar, 
uning  m o d d iy   asosi  to'g'risidagi  talqinlar  xilm a-xil  b o ‘lib, 
shaxsning  p sixologik  xususiyatlarini  o 'ziga xos tarzda tushun- 
tirish  u ch u n   x iz m a t  qilib  kelgan.  T em p eram en t  (lotin ch a 
„ 
temperamentum
 “  degan  so'zdan  olin g a n   bo* lib,  buning 
m a 'n o si 
,,aralashm atf)
  degan   tu s h u n c h a n i  a n g la ta d i. 
T em p eram en t  to'g'risidagi  dastlabki  ta’lim otn i  yunon olim i 
G ippokrat  (eram izd an   oldingi  4 6 0 — 356-yillarda 
yasha- 
gan)  yaratgan  b o ‘lib,  uning  tipologiyasi  to   hozirgi  davrga- 
cha qoMlanilib  kelinm oqda,
Q adim gi  y u n o n   olim i  G ippokrat  ta ’Iim otiga  binoan, 
insonlarning  tem p eram en t  xususiyatlari  o ‘zaro  bir-biridan 
ta fo v u tla n ib ,  u larn in g  tana  a ’zolarid agi  su yuqliklarning 
turlicha  nisbatda  joylashuviga  b o g liq   ekanligi  aytiladi.  G ip - 
pokratning ta'b irich a,  inson  tanasida t o ‘rt  xil  suyuqlik  (xilt) 
m avjud  b o i i b ,   ular  o ‘t  yoki  safro  (y u n o n c h a  
— chole), 
qon  (lo tin c h a   — 
sanduis yoki sanduinis
),  qora  o ‘t  (yu n on - 
cha  — 
metas  „q a ra “,  chole  ,p ‘t
“),  b a lg‘am   (yu n on ch a  — 
„ phledma“)
  kabilardan  iboratdir.  U n in g   m ulohazasicha:
1)  o ‘tn in g  xu su siy a ti—quruqlikdir,  u n in g   vazifasi—  tana 
a ’zolarid a  q u ru q lik n i  saqlab  turish  yok i  badanni  quruq 
tutishdir;  2)  q o n n in g   xususiyati—  issiqlikdir,  uning vazifasi 
tanani  isitib  turishdir;  3)  qora  ow n ing xususiyati—  nam lik- 
dir,  u nin g  v a zifa si—  badanning  nam ligini  saqlab  turishdir;
4) 
b a lg ‘a m n in g   (sh ilim sh iq   m o d d a n in g )  x u s u s iy a ti— 
sovuqlikdir,  uning vazifasi— badanni sovitib turishdan  iboratdir. 
G ippokratning  ta’Iimotiga  ko‘ra  ,  h arb ir  insonda  shu  to‘rt 
xil  suyuqlik  mavjud  b o iib ,  uning  bittasi  ustuvorlik  kasb  eta- 
di.  Mazkur aralashm a (lotincha— 
femperamentum)\i\rdtm
 qay- 
si  biri  salnioqli  b o 4Isa,  shunga  qarab  insonlar  temperament 
jih a td a n   fa r q la n a d ila r,  c h u n o n c h i,^ x o le r ik d a   sariq  o kt, 
^sangvinikda  q on jm elan xolik d a qora o ‘tjHegm atikda balg‘am 
(shilim shiq  m od d a)  ustun  bo'lishi  ta’kidlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

G ip p o k ra tn in g   to ‘rt  xil  m o d d alar  (suyuqliklar)  ara- 
lashm asi,  y a ’ni  „tem p eram ent“  tu sh u n ch a si  va  uning tip o - 
logiyasi  (san gvin ik ,  xolerik,  flegm atik,  m ela n xo lik )  ram ziy 
m a ’n od a  hozirgi  zam on   p sixologiyasid a  ham   q o ‘llanilib 
kelinm oqda.
T em p eram en tn in g  ilm iy-p sixo logik   asoslari  va  uning 
fiz io lo g ik   m e x a n izm la r i  ijtim o iy -ta r ix iy   ta ra q q iy o tn in g  
keyingi  bosqichlarida yaratildi  va bu borada  izlanishlardavom  
ettirilm oqda.  T em p eram en tn ing  fizio lo g ik   asoslariga  ulkan 
hissa  q o ‘sh gan   olim lardan  biri  m s  fiz io lo g i 
I.P .P avlov 
(1 8 4 9 — 1936)  h isoblanadi.
I.P.  Pavlov  hayvonlarning  oliy  nerv  faoliyatini  tadqiq 
qilayotganida  itlarda  shartli  reflekslarning  paydo  bo'lishi, 
kechishi,  d avom   etish   xususiyatlari  inson larn ikid an   farq 
q ilis h i  va  bu  h o d is a   te n ip e r a m c n t d a   h a m   u c h r a sh i 
m u m kinligini  k ash f  etadi.  1.P .P avlov  tem p eram en t  ham 
shartli  reflek to r  fa oliyatin in g  in d iv id u a l  xu susiyatlarin i 
keltirib  chiqaruvchi  omillar  bilan  b og'liq   b o iis h i  m um kin, 
degan  xulosa  chiqaradi.  I.P.Pavlov  ta’lim otiga  ko‘ra,  shartli 
reflekslar  p aydo  b o iish in in g   ind ividu al  xususiyatlarining 
ro'yobga  c h iq ish   sabablari  nerv  s is te m a si  xu susiyatlari 
m ohiyati  bilan  b o g liq .  M uallif  nerv  sistem asin in g   u ch ta 
asosiy  xususiyatiga  alohida  ah am iyat  berad i,  ch u n on ch i:
1)  q o ‘zg ‘alish  jarayoni  va  torm ozlanish  jarayonining  kuchi;
2)  q o ‘zg ‘alish  kuchi  bilan  torm ozlan ish   kuchi  o ‘rtasidagi 
m u v o za n a tlik   darajasi  (nerv  s is te m a sin in g   m u v o za n a t- 
lashgani);  3)  q o ‘z g ‘alishning  to r m o z la n ish i  bilan  a lm a - 
shinish  tezligi  (nerv jarayonlarining  harakatchanligi).  U n ing 
k o ‘rsatish ich a,  har  bir  h a y v o n n in g   tem p era m e n ti  ham  
m azkur  xu su siyatlarn in g  u  yoki  b u n isig a g in a   alo q a d o r 
b o ‘lm ay,  balki  ularning  m ajm u iy  ta rzga,  q o n u n iy   bir- 
lashuviga bogMiqdir.  I.  P.  Pavlov shartli  reflektor faoliyatining 
individual  xususiyatlari  bilan  tcm p eram en tga  aloqador  nerv 
sistem asi  xu susiyatlarin ing  o kzaro  q o ‘sh ilu v in i  nerv  s is ­
tem asining tipi  deb  nomlaydi va  uni  to ‘rtta  tipga  ajratadi:
a)  kuchli,  m u vozan atli,  epchil;  b)  k u ch li,  m uvozanatsiz, 
epchil;  d)  kuchli,  m uvozanatli,  sust;  e )   k uchsiz  tip.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---