O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

organizm ning  um um iy  tuzilishi  cm as,  balki  nerv  sistemasi- 
ning  genotipi  yoki  um um iy  tipi  m uhim   ahamiyat  kasb  etadi.
T em p er a m en tn in g   fiziologik  asosi  nerv  sistem asining 
u m u m iy  tip id a n   iborat  b o llsa-da,  lekin  uning  psixologik 
tavsifm i  tah lil  qilish  uchun  nerv  sistem asin in g  xususiyat- 
larini  b ilish   hozirgi  davr  talabiga  javob   berm aydi.  M isol 
u c h u n ,  g ‘a y r a tlilik ,  barqaror  k a y fiy a t,  y u q o ri  fa o llik , 
harakat  tezlig i  q o ‘zg ‘alish  kuchiga  b og'liqdir,  lekin  unga 
liar  xil  p six ik   x u su siyatlar  ham   ta a llu q li  (se zg i  x u su - 
siyatlari,  x a y o l  obrazlari  yorqinligi  va  h okazo).  T em p era­
m e n tn in g   m u a y y a n   xususiyati  n erv  sistem a si  u m u m iy  
tip inin g  b irgina  xususiyatiga 
aloqad or  b o ‘lm asdan,  balki 
bir turkum   xususiyatiga b ogliq d ir.  Psixologiyada  biror tobe 
xususiyat  o 'zgaru vch i  bir  nechta  m ustaqil  o ‘zgaruvchilarga 
a lo q a d o r   b o ‘!sa  y o k i  y o lg ‘iz  m u sta q il  o ‘zgaru vch i  bir 
turkum  to b e  xususiyat o ‘zgaruvchiga b o g ‘liq bo'lsa,  bunday 
to b elik   k o 'p y o q la m a   tob elik   d e y ila d i.  Shu   b o is,  te m ­
p e r a m e n tn in g   p s ix o lo g ik   x u su siy a tla r i  nerv  sistem a si 
u m u m iy  tip in in g   fiziologik   xususiyatlariga  k o ‘pyoqlam a 
tob ed ir. 
N e r v   sistem asi  u m u m iy  tipi  xususiyatlarining 
fiziologik   tadqiqotlari  tem peram ent  p aydo  b o lis h i  q o n u - 
niyatlarini  tushunishga  kamlik  qiladi,  shu  b ois,  bu  sohada 
fiziologik  izlan ish   o'tkazish  va  u nin g  psixologik  m ohiyatini 
tekshirish  lo zim .
M a b o d o ,  tem p eram en t  tipologiyasi  insonlarning  tem - 
peram entlari  b o 'y ic h a   q iyoslan sa,  u  h old a  u nin g  xu su ­
siyatlari  o ‘zaro  o'xshash  
shaxslarning  guruhi  mavjudligi 
n am oyon boMadi.  B uasnoda  eram izdan oldingi  davrda ham 
tem peram ent tiplari  to'g^risida  materiallarto'plangan.  Ularda 
te m p e r a m e n t  tip i  d e y ilg a n d a ,  in s o n la r n in g   m u ayy an  
guruhlarini  ta v sin o v ch i  psixik  xususiyatlarning  yig l indisi 
anglashilgan.  H ozirgi  davrda  tem p eram entnin g tipi  degan- 
da,  m a’lum   in son lar  guruhi  uchun  u m u m iy  b o lg a n   xusu­
siyatlarn ing  so d d a   majmuasi  em a s,  balki  m azkur  xusu­
siyatlarning  q o n u n iy ,  zaruriy  o ‘zaro  b o g liq lig i  tushuniladi.
T em p er a m en tn in g   ayrim  xususiyatlarini  uning  u  yoki 
bu  tashqi  ko'rinish iga  qarab  o lc h a s h   m um kin.  Shaxsning 
shiddatlilik  (tezlik ,  impulsivlik)  darajasini  ikkita  harakatdan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bittasini  tan lam ayd igan   harakatga  n isb a ta n   qancha  vaqt 
m obaynida  qaror chiqarishga qarab  an iq lash   m um kin. Agar 
ushbu  y o ‘sinda  tem peram entning  bir  n ech ta   xususiyatlari 
o 'lc h a n s a ,  u  h o ld a   u nin g  bir  x u s u s iy a ti  q a n c h a   k o ‘p 
miqdorda  ifod alansa,  tem p eram entnin g  b oshq a  xususiyati 
shuncha  k o ‘p  yoki  aksincha,  o z   aks  etish i  kuzatiladi.
Har  qaysi  tipga  o ‘ziga  xos  xususiyatlam ing  o ‘zaro  alo- 
qasi,  har  bir  alohida  xususiyatning  sifat  tavsifi  tem pera­
ment tipining boshqa  xususiyatlari bilan b o g ‘liqlikda  aksetadi. 
0 ‘zini  tuta  bilm aslik  yoki  o ‘zini  tuta  bilish  tem peram entning 
bitta  tipi  uchun:  a)  ehtiroslilik — shiddat;  b) jazava—yuksak 
darajadagi  m uvozanatsizlik;  bir  xil  tip   u ch u n   o'zin i  tuta 
bilish  —  em o tsio n a l-iro d a v iy   bir  m e 'y o r d a   tutish  b o ls a , 
boshqasi  uchun  u  ulugVorlik va  vazm inlik  namunasidir.
T em p eram en t  tiplarini  psixik  xususiyatlari  o ‘rtasidagi 
q o n u n iy   m u n o s a b a tla r   ta r z id a   t u s h u n is h   G ip p o k r a t 
(eram izd an   o ld in g i  460  —  3 7 7 -y illa r )  to m o n id a n   talqin 
qilingan tem peram ent to ‘g‘risidagi  tu sh u n ch a  m a’nosiga m os 
tushadi.  Lekin  ushbu  tushuncha  y u n o n c h a —
krasis
  s o ‘zi 
bilan  belgilangan  va  u  lotincha—
temperament
 
m os
b o lib , 
nisbat,  munosabat
,  degan  m a ’n o n i  anglatadi.  N erv 
siste m a sin in g   u m u m iy   tiplari  b ila n   f iz io lo g ik   jih atd an  
tem peram ent tiplari  I.P.  Pavlovdan  k eyin   G ippokrat tiplari, 
ya ’ni  sangvinik,  xolerik,  flegm atik,  m ela n x o lik   deb  atala 
boshlangan.  Lekin  bu  tushunchalar  h ozirg i  za m on   p sixo- 
logik  m a ’Ium otlar  munosabati  bilan  y a n g ic h a   m azm un  va 
m ohiyat  kasb  etgan.  Shu  b ois,  nerv  sistem a sin in g  to ‘rtta 
tipi  tem p eram entnin g t o ‘rtta tipiga  b o g liq   deb e'tirof etishi- 
niizga  h aqq im iz  y o ‘q,  chunki  ular  gip p ok ra tch a   tiplarning 
ayrimlari,  x o lo s.  Shu  bois,  yangi  o m illa r  m azkur tiplarning 
psixologik  tavsifini  qayta tahlil  q ilish n i  ta q o z o   etadi.
T em p era m en t  tiplarining  p six o lo g ik   tavsifi  quyidagi 
m uhim   xususiyatlar  yordami  bilan  an iq lan ish i  mumkin:
1. 
Senzitivlik
  (lotincha—
sensus  sezish,  his  qilish
  degan 
m a’no anglatadi).  Insonda bironta  psixik reaksiyani  hosil qilish 
uchun senzitivlik yuzasidan zarur b o ‘lgan  o ‘ta  kuchsiz tashqi 
taassurot  k u ch iga  qarab  m u loh aza  y u ritila d i,  ju m lad an, 
sezgilarning  p aydo  b o lis h i  uchun  kerak  q o 4z g ‘ovch inin g
www.ziyouz.com kutubxonasi

---