q o b i 1 i y a t la r n in g k o M a m i to rr o q b o i i s h i g a q a r a m a y ,
c h u q u rro q m oh iyatn i o ‘zida mujassamlashtiradi.
Rus olimi I.P .P a v lo v o lz ta ’limotida „badiiy“ , „fikr
lovchi“ , „ o ‘rta“ tip larg a ajratilgan shaxslar shulardan bit-
tasiga taalluqli ekanligini tavsiflab bcradi. M uallif ushbu
tipologiyani yaratishda
oliy nerv faoliyati birinchi va ikkin-
chi signal sistem asidan iboratligi t o ‘g ‘risidagi t a ’limotga
asoslanadi. Birinchi signallar sistemasi o braz lar — e m o -
tsiyalardan va ikkinchi signallar sistemasi esa obrazlar haqida
s o ‘zlarorqali signal b erish d a n iboratdir. I.P.Pavlov ikkinchi
signallar sistemasini „signallarning signali“ d e b nom lagan
edi. Ushbu tipologiyani quyidagicha o so n ro q tushuntirish
m u m k in :
1) shaxs psixik faoliyatida birinchi signallar sistemasining
signallari nisbatan u s tu n lik qilsa, bu inson „badiiy“ tipga
taalluqlidir;
2) m a b o d o „ sig n a lla rn in g signali“ n isb a ta n ustuvor
bo'lsa, bu shaxs „fikrlovchi tipga“ munosibdir;
3) agarda h a r ikkala signallar aralashib ketib biror-
tasining ustunligi sezilm asa, bu inson ,,olrta tipga“ m an-
subdir;
4) t i p o l o g i y a n i n g o ‘ziga xos t o n i o n l a r i q i s q a c h a
ifodalanganda yoki tavsif qilinganida quyidagilar nam oyon
bo'ladi:
1. „Badiiy t i p “ u c h u n bevosita u taassurotlar, jonli
tasavvur, yorqin id ro k , his-tuyg‘u lar n atijasida vujudga
keladigan obrazlarga xosdir.
2. „Fikrlovchi t i p “ uch u n m avhum larning, mantiqiy
tiz ilm a la rn in g , n a z a r i y m u lo h a z a la rn in g , m eto d o lo g ik
m uam m o la rn ing ustuvorligi muvofiqdir.
Badiiy tip a q li y fao liy atn in g zaifligi yoki a q ln in g
yctishmasligini b ildirm aydi, balki gap psixikaning obrazi,
jabhalarini fikrlovchi tom onlari ustidan ustuvorligi haqida
boradi, xolos. T a 'k id la s h joizki, shaxsning ikkinchi signal
lar sistemasi birinchi signallar sistemasidan ustunlik qiladi
va bu ustuvorlik m u tlaqlik xususiyatiga egadir. M a ’lumki,
insonlar hayoti va faoliyatlarida til bilan tafakkurning o 'm i
188
www.ziyouz.com kutubxonasi
bal qiluvclii aham iyat kasb e tadi, shaxs to m o n id an bo rliq n i
aks ettirish jarayoni so‘zlar, fikrlov vositasida ro lyobga c h i -
qa rilad i.
Signallar sistemasi orasidagi m u nosabatni m a tc m a tik
tarzda quyidagicha aks ettirish m u m k in :
a) C2 > Cr C2 — ikkinchi signallar sistemasi, C, —
birinchi signallar sistemasi;
b) b irin c h i signallar s is te m a s in in g ikkinchi s ig n a lla r
s is te m a s i u s tu n lig i ( „ b a d i iy t i p “ ): C2 > C, + M ( m —
m azkur) tip n a m o y a n d a la rin in g borliqni e m o tsio n a l va
obrazli bilish xususiyati jih a tid a n ajratuvchi belgidir;
d) „fikrlovchi tip“ mana b u n d a y ifodalanishi m u m k in :
C2 + n > C (ir- mazkur tip namoyandalarini boshqalardan
ajratuvchi olamga mavhum munosabatning xususiyati).
S h u n d a y qilib, shaxsning u yoki bu faoliyatiga tayyorligi
sifatida yuzaga keladigan h a r qaysi yaqqol q o b iliy a tla r
tuzilishi o ‘z tarkibiga yetakchi va y o rdam chi, u m u m iy va
maxsus nom dagi majmua sifatlarni q a m ra b oigan boMib,
m urakkab tizim dan iboratdir.
Tekshirish uchun savollar
1
. Q o b iliy a t d e g a n d a n im a n i t u s h u n a s i z ?
2. Q o b ili y a tn i n g q a n d a y t u r l a r i m a v j u d ?
3. Q o b iliy a t, iste’d o d va t a l a n t n i n g m u n o s a b a tla rin i t u s h u n t i r ib
b e r a o la s iz m i?
4 . Q o b iliy a tla r n in g in so n f u o liy a tid a g i a h a m iy a tin i b a h o l a s h n i
u d d a la y s iz m i?
5
. Ijo d iy v a tc x n ik q o b il iy a t la r n i f a r q la y b ila s iz m i?
www.ziyouz.com kutubxonasi
Beshinchi b o ‘lim
B I L I S H JARAYONLARI
X I I b o b
S E Z G I
Sezgi t o ‘g ‘risida umumiy tu sh u n ch a
Jaho n psixologiyasi fani m a ’lum otlarining ko ‘rsatishi-
ch a , sezish od diy psixik bilish jarayoni hisoblanib, moddiy
q o ‘zg‘atuvchiIarning m uayyan rctseptorlarga bevosita t a ’sir
etishi orqali m avjud olam dagi narsa va hodisalarning ayrim
xususiyatlarini, s h u n in g d e k , inson o r g a n iz m in in g ichki
holatlarini aks e ttirish d a n iborat bilishning dastlabki bos-
qichidir. Sezgi biosfera va ncosferada harakatlanuvchi jamiki
n arsalarning, xoh m ik r o , xoh m akro tu zilis h id a n q a t ’i
nazar, sezgi o rg a n la rig a ta'sir qilish n a tijasining sodda
obrazlar, tim sollarning ayrim tarkibiy xususiyatlar sifatida
aks etishidir. I n so n atrof-m uhitdagi m o d d a la r shaklini,
h a ra k a tla r k o ‘r in i s h in i , ularning xossalarini o ‘ziga xos
xususiyatlarini sezgi organlari yordam ida biladi.
Sezgilar t o ‘g ‘risidagi ilmiy t a ’limotlarga k o ‘ra narsa va
ularning xossalari, tarkibiy qismlari, xususiyatlari, shakl-
lari, harakati b irla m c h i hisoblanib, sezgilarning o ‘zi esa
tashqi va ichki q o ‘z g ‘atuvchi!arning sezgi a ’zolariga t a ’sir
k o 'r s a tis h in in g m a h s u l id i r . M a ’Iu m o tla rg a q a ra g a n d a ,
sezgilar m o d diy borliqnin g , voqelikning h aqqoniy tasvirini
in ’ikos qiladi, b in o b a r in , moddiy olam q a n d a y k o ‘rinishga,
shaklga, xususiyatga ega b o ‘lsa, ular xuddi shundayligicha
o'zgarishsiz aks ettiradi.
Psixologiyada sezgilarning fiziologik asosini va mexa-
niznilarini q o ‘zg‘atuvchin ing o ‘ziga m utlaq m os bo'lgan
a n a liza to rla rta ’siri natijasidayuzaga kcluvchi asab jarayoni,
uning tizimi, tuzilishi tashkil qiladi. Fiziolog va psixologlar-
ning ta ’limotiariga k o kra, analizatoruch o 'z a ro uzviy uyg'un-
likka ega b o ‘Igan tarkibiy qismlardan iborat. Sodda qilib ayt-
ganda, m azkur tarkiblar quyidagi ketma-ketlikda tuzilgandir:
190
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |