s h a rt-s h a r o it yaratilsa, bu jarayon sh un ch alik ijobiy t a ’sir
uyg'otadi. Shu asnoda yuqoridagi fan sohalari mehnatkashga
psixologik q ulay m u h it yaratishda y o rd am bcradi. M eh nat
psixologiyasini G .M yunsterbergning „Psixologiya va ishlab
c hiq a rish u n u m d o rlig i“ (1913) va „Psixotexnika asoslari“
(1914) kitoblari c h iq q a n davrdan boshlab alohida soha
sifatida e tiro f etib kelinadi. M ehnat psixologiyasining asosiy
vazifasi ishlab chiqarish m unosabatlarini ijobiylashtirish,
m e h n a tk a s h la rg a za ru r sh art-sh aro it yaratib berish, kasbiy
kasalliklarning, ishlab chiqarishda jis m o n iy faiokatlarning,
psixologik z o 'riq ish larnin g oldini olishdir.
A v ia ts iy a psixologiyasi — av ia s a n o a t va aviaxizm at-
chilarning m ehnat faoliyatida kechuvchi psixologik jarayon-
Iami o 'rganadi. Aviatsiya psixologiyasining predmeti murak-
kab aviatsiya tizimini boshqarishdagi inson psixikasining
rolini tekshirishdir. Aviatsiya psixologiyasi obyekti shaxs
faoliyati, j a m o a tuzilishini tashkil qilishning sha rt-sh a ro-
itlari hisoblanadi. Aviatsiya psixologiyasi subyekti — uchuv-
chilar, m u h a n d is , texnik xizmat ko'rsatish tarkibini tashkil
etuvchi styuardessa va bo shq a la rsa n a la d i. Aviatsiya psixo
logiyasi s o h a sifatida uchuvchi q u rilm alaryaratilishi vaqti-
d a n , y a ’ni X IX asr oxiri va XX asrning boshlaridan vujudga
kelgan. U c h u v c h i apparatlarni ishlatishda va boshqarishda
inson o m ili xavfsizligiga sh a rt-sh a ro it yaratish aviatsiya
psixologiyasining tugMlishiga sabab bo'idi. Aviatsiya psixo
logiyasi aloh ida soha hisoblansa-da, u psixologiyaning bosh-
qa sohalari bilan uzviy b o g liq .
M u h a n d islik psixologiyasi — inson va m ashina o ‘rtasi-
dagi m u n o sa b a tn i, insonga m ashinaning psixologik t a ’sirini
va i n s o n n i n g m a s h in a bilan m u n o s a b a ti ja r a y o n in in g
psixologik qonuniyatlarini o'rganuvchi psixologiya sohasidir.
M u handislik psixologiyasi fan-texnika barq urib rivojlanishi
t a ’sirida vujudga kelgan b o l i b , quyidagi: 1) inson va EH M
kabi a v to m a tik a tizimi yuklam asida inson vazifasini tahlil
qilish; 2) E H M o p e ra to rla rin in g h a m k o rlik faoliyatida
m u lo q o t ja r a y o n i va ularning o ‘zaro t a ’sirini tadqiq qilish;
3) o p e r a t o r faoliyatining psixologik tuzilishini tahlil etish;
4) o p e r a t o r ishining sifatiga, tezligiga, sam aradorligiga
24
www.ziyouz.com kutubxonasi
t a ’sir qiluvchi omillarni
0
‘rganish; 5) inson t o m o n i d a n
axborot qabul qilishni tadqiq etish; 6) op erator faoliyatini
boshqarish mexanizmini o ‘rganish; 7 ) E H M ni b o s h q a -
rishdagi buyruqlarni inson to m o n id a n qabul qilish x u s u -
siyatini aniqlash; 8) operato rlar ucliun psixodiagnostika va
proforiyentatsiya metodlarini ishlab chiqish; 9) o peratorlarni
o krganishni optimallashtirish m uam m olarini o ‘rganadi.
M u handislik psixologiyasining yuqoridagi m u a m m o
larini tekshirish natijasi o l a r o q , y a ’ni yolg‘iz o p e r a t o r
faoliyatidan um umiy m ehnat faoliyatini o ‘rganishga o ‘tiladi.
K osm ik psixologiya — vaznsizlik va b o 's h l i q d a a n iq
m o ‘Ijal ololmaslik sharoitida, organizm gajuda k o ‘p o rtiq c h a
taassurotlar t a ’sir o ‘tkazgan p a y td a ro‘y beradigan n e r v -
psixoiogik zo'riqish bilan b o g ‘liq b o ‘lgan a lo h id a h o l a t la r
t u g ‘ilganda, kishi faoliyatining psixologik xususiyatlarini
tadqiq qiladigan psixologiya sohasidir.
E kstrem al psixologiya — b u insonning m u h it o ‘z g a r-
gan sh art-sh aro itlard a psixik faoliyatining kechish i q o -
nuniyatlarini o 'rganadi. Ekstrem al sharoitda in so n g a bir
q a n c h a om illar t a ’sir ko‘rsatadi. Masalan, m o n o to n i y a ,
m ak o n o'zgarishi, xavf o m ili, vaqt, shaxsiy a h a m iy a tg a
molik axborotning o ‘zgarishi, yolg‘izlik. guruhiy izolatsiya
va hayotiy xavf. Bunday ekstremal sharoitga inson m oslashu-
vining biologik vazifasi, ekstremal sharoitda ishlovchilarni
tanlab olish (kosmos, arktika, yong‘in sharoitlar u c h u n va
hokazo), mashq qildirish, trening o'tkazishdan iborat.
Pedagogik psixologiya — t a ’lim va tarbiya m u a m m o
larini tadqiq qiladigan psixologiya sohasidir. P e d a g o g ik
psixologiya shaxsning m aqsadga muvofiq rivojlanishi, bilish
faoliyatining va shaxsda ijtimoiy, ijobiy sifatlarni ta r b iy a -
lashning psixologik m u a m m o la rin i o ‘rganadi. P ed a g o g ik
p s ix o lo giyaning m aqsadi — o kq itis h n in g o q i lo n a riv o j-
lantiru v ch i t a ’sirini, s h a rt-s h a ro it va boshqa p sixologik
o m illardan kelib c h iqq an h o ld a kuchaytirishdir. Pedag og ik
psixologiya XIX asrning ikkinchi y arm id a ijtimoiy t a r a q -
qiyotning ta ’sirida vujudga kelgan. Eksperimental psixologiya
tadqiqotchilari pedagogik psixologiya rivojlanishiga katta hissa
q o'shg anlar. Bundan tashqari, pedagogik psixologiyaning
www.ziyouz.com kutubxonasi
fan sifatida taraqqiy etishiga o ‘sha davrdagi psixologik yo ‘na-
lish lar ha m o ‘z ijobiy t a ’sirini k o ‘rsatgan. Bixevioristik
psixoiogiya yo‘nalishi tarbiyachi va o ‘qituvchiga tashqi muhit
t a ’sirini pedagogik psixoiogiya uchu n asos qilib oladi. U lar
tash q i m u hit q a n c h a lik ijobiy t a ’sir qiluvchi omil b o ‘lsa,
y a ’ni qulay s h a rt-sh a ro it vujudga kelsa, d e m ak, shaxsning
tarb iy a la n is h i s h u n c h a l i k ijobiy k e c h ad i, d e g a n fïkrni
aytadilar.
Hozirgi zamon pedagogik psixologiyaning rivojlanishida
in s o n n in g individual psixologik farqlari, ijtimoiy-tarixiy
tajribalar t a ’siri h a m d a bo sh q a o d a m la r o ‘rtasidagi m ulo-
q o t, m u o m a la t a ’siri borligi, shuningdek, yan a bir qa to r
o m illa rd a shaxsni rivojlantiruvchi t a ’lim orqaü o'q itish va
tarbiyalash yotishi t a ’kidlanadi. Pedagogik psixologiyani
shartli ravishda bir n e c h a turga ajratish m um kin : a) t a ’lim
p s ix o lo g iy a s i; b ) t a r b i y a p s ix o lo g iy asi; d ) o kq i tu v c h i
psixologiyasi; e) oliy t a ’lim va maktab t a ’limi psixologiyasi
kabilar.
T ib b iy o t p six o lo g iy a si — k a s a lla rn in g d a v o la n i s h i,
g i g iy e n a , p r o fila k tik a , d ia g n o s tik a j a b h a l a r i n i ta d q iq
qiluvchi psixoiogiya sohalaridan iborat. Tibbiyot psixo-
lo g iy a s id a t a d q i q o t l a r tiz im ig a k a sallik n in g k e c h is h i,
u la rn in g shaxs psixologiyasiga t a ’siri qonuniyatiari, inson
ning kasaldan sog‘ayishiga mikrosotsial g u ru h n in g t a ’siri
o krganiladi. Tibbiyot psixologiyasi o ‘z ichiga klinik psi-
x o lo g iy a , p a to p s ix o lo g iy a , n ey rop six o logiya, s o m a t o -
psixologiya kabi boMimlarni qam rab oladi. Tibbiyot psixo
logiyasi tarkibiga psixoterapiya sohasini h am kiritadilar.
Tibbiyot psixologiyasi, asosan, kasallikni davolashning
in so n psixologiyasiga t a ’sirini tadqiq qiladi. In son nin g
psixologiyasiga ijobiy t a ’sir qiluvchi, shuningdek, davola-
n ish n i tez lash tiru v c h i ijobiy davolash m u h itin i tashkil
qilish tibbiyot psixologiyasining asosiy muammosidir. Psixik
h o d i s a l a r bilan m iy a fiziologik tuzilishlari o ‘rtasidagi
nisbatni o ‘rganadigan so h a — neyropsixologiya hisoblanadi.
D o r iv o r m o d d a la rn in g kishi psixik faoliyatiga t a ’sirini
tekshiradigan soha — psixofarmokologiyadir. Bem orlarni
26
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |