O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi
Yüklə 59,47 Kb.
|
rivojlanishi u c h u n m o d d iy negiz, tabiiy ehtiyoj, z a ru ra t bilan bog'liqlik ekanligi t a ’kidlandi. Shu narsani t a ’kidlash joizki, insondagi aniq sezgilarning shu d a ra jad a tara q q iy etishiga ijtimoiy m u hit, ja ra y o n m u h im omil b o ‘lib xizm at qilgan. C h u nki ayrim individlarning sezuvchanligi ularn in g k u n d a l i k f a o l i y a t id a n k e l i b c h i q q a n h o l d a , b i o l o g i k shartlangan xususiyatlar bilan birgalikda rivojlanishi ha m m u m k i n e k a n . T a d q i q o t c h i R e u s s a n in g m a ’l u m o t i g a q a ra g a n d a tikuvchilar, b o 'y o q sexida is h lo v c h ila r q o r a rangning 40 xilini b ir-b irid an farqlash im k o n iy atig a ega ekanlar, u m u m a n , boshqa s o h a d a faoliyat k o ‘rsatad igan o d a m esa bunday rangning ikki turinigina farqlay olar ek a n , xolos. Bundan tashqari, degustatorlarda t a ’m bilish sezgilari ju d a h am aniq va yaxshi rivojlangan b o ‘lar ekan. C h u n k i sezgining o'sishi q o ‘zg la tu v c h ila rn in g retse p to rg a t a ’siri natijasida yuzaga keladi, y a ’ni u retseptorlar rivojlanishi bilan b og liq . Retseptor — bu q o lzg‘a tk ic h yoki q o ‘zg'atuvchini qabul qiiishga m o lj a l l a n g a n n e rv to la la rid a n tashkil t o p g a n . Retseptorlarning asosiy xususiyatlaridan biri u n i n g ixti- soslashgan biologik apparat ekanligidir. Xuddi shu bois u j u d a s e z ilu v c h a n q o ‘zg‘a li s h n i q a b ul q ila d i. H a r b ir r e t s e p to r m u ay y a n b ir x u s u s iy a tli q o ‘z g ‘a t u v c h i n i g i n a qabul qiladi, binobarin, retsepto rlar o ‘sha „ ta n i s h “ q o ‘z- g ‘atuvchilarning t a ’sir etishi natijasida yuzaga keladi va rivojlanadi. M a ’iumki, inson o ‘zining tan a a ’zolariga ta 's ir k o ‘rsa- tayotgan rang, issiqlik yoki sovuqlikni, hidlarnin g o ‘ziga xosligini sezadi h a m d a aks ettiradi. Ana shu vaziyat o q ib a - tida analizatorlarning periferik qismlarida javob reaksiya h o - sil boMadi. Misol u c h u n k o kz qo rach ig ‘i qisqaradi, k c n g a - yadi, q o ‘l esa issiqlikdan seskanadi va boshqalar. H a r a k a t - larni qabul qiluvchi tan a a ’zo la rid a n bosh miya p o ‘s tlo g ‘iga harakat t o Lg ‘risida signal keladi, qayta aloqa orqali ichki ta n a a ’zolari va boshqa apparatlari ish bajaradi. In g liz p s ix o lo g i C h . S h e r r i n g t o n s e z g i l a r n i a k s ettirishning xususiyati va retseptorlarning joylashishiga q a ra b u c h katta g u m h g a ajratadi. 14 Psixologiya 209 www.ziyouz.com kutubxonasi 1. T a s h q i o la m d a g i narsa va h o d is a la rn in g ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi h am d a tananing yuza qismida retseptorlari joylashgan eksterotseptiv sezgilar. 2. T a n a n in g ichki a ’zolarida (o'p ka, yurak, jigar va h o k a z o ) va t o ‘q im a la rid a joylashgan h a m d a ichki tan a a ’z o l a r i n i n g h o la tin i a k s e ttiru v c h i r e t s e p to r la r b ila n m ujassam lashg an interotseptiv sezgilar. 3. Inson gavdasining harakati va holati haqida m a ’lumot b e rib turuvchi, retseptorlar mushaklarida, paylarida pro- p rio tsep tiv sezgilar. Psixologiya fanida harakatn i sezuvchan propriotseptiv sezgi turi kinesteziya d e b atalib, unga tegishli retseptorlar esa kinestezik yoki k in este tik tu shu n c h a si bilan nom lanadi. Ekstrotseptorlar, o ‘z navbatida, kontakt va distant retsep- to rla rg a ajratiladi, go h o sezgilar tushunchasi ,,his-tuyglu “ a ta m a s i deb ham yuritiladi. O datda, distant retseptorlar m u a y y a n m asofadagi o b y e k td a n keladigan q o ‘zg‘atu v - c h ila rn i qabul qilib, s o ‘ng ularni nerv y o ‘llari orqali m ar- kazga uzatadi. K o'rish, hid bilish sezgilari bun ga yorqin misol b o ‘la oladi. Ekstratseptiv, y a ’ni tashqi sezgilar to ‘g‘risidagi dastlabki m a ’l u m o t q a d im g i y u n o n o l im i A r a s tu t o m o n i d a n tavsiflanib berilgan b o ‘lib, eram izdan oldingi 3 8 4 - 322- yillarda yashab o ‘tgan. U sezgilarni ko‘rish, eshitish, hid b i l i s h , m a z a , t a ’m t u r l a r i g a a jra tg a n edi. P s ix olo gik m a ’lu m otlarga q a rag an d a, sezgilar goho o ‘zaro bogManib, b o s h q a sezgi turlarini yuzaga keltirishi m um kin: masalan, p a y p a sla b k o ‘rish natijasid a sezish tarkibida taktil teri tu y u sh sezgilar bilan b ir qatorda sezgilarning ta m o m a n b o s h q a turi, ya’ni h a ro ra t sezgisi ham ishga tushadi. Xuddi s h u n g a o ‘xshash voqelik, taktil va eshitish sezgilari oraliqda vibratsion sezgi yuzaga kelishi m um kin. M u v o z a n a t sezgisi m u ra k k a b v e s tib u la r a p p a r a ti , vestibular nervlari h a m d a ko‘z po'stosti qismlarini o ‘zida birlashtiradi. Turli analizatorlar uch un um um iy hisoblangan o g ‘riq sezgilari q o ‘zg‘atuvchilarning t a ’sir kuchi haddan tash q ari kuchli ekanligidan dalolat beradi. Shuni alohida t a ’k id la s h o 'r in l ik i , in s o n n i n g t a n a a ’z o la r id a retse p - www.ziyouz.com kutubxonasi torlarning joylashuv darajasi h a r xildir, ju m la d a n , b a r m o q uch larida retseptorlar zich, yelka qismida esa j u d a siy rak joylashgandir. Hozirgacha sezgilar ichki va tashqi tu rla rg a qariyb ajratilmagan bolsa-da, u la r harorat, o g ‘riq, m a z a , vibratsion, statistik, din am ik sezgilar deb yuritiladi. S . V. Kravkovning (1893 — 1951) m a ’lumotlariga k o ‘ra, bir sezgi a ’zosi faoliyati ikkinchisining t a ’siri tufayli o 'z g a - radi. M asalan, tovush sezgisi, asosan, k o ‘rish sezgisining yorugMik sezuvchanligini orttirad i. Shunga o ‘xshash tu rli hidlar h am yorug‘lik va hid bilishga nisbatan sezgirlikni oshirishi yoki kamaytirishi m u m k in . Miya ustining y u q o ri qismi va ko'rish b o ‘rtiqlariga tegishli o ‘sim talarning y a q in joylashganligi tufayli bunday o ‘zaro t a ’sir, y a ’ni b osh q a sig a o ‘tish oso n ro q amalga oshadi. B u n d a n tashqari, sezgilarning o fczaro q o ‘zg‘alishi va torm ozlanish ini o ‘rganish h a m aloh id a a h a m iy atg a ega. C h u n k i avtomatik boshqarilish tufayli ayrim holiarda, y a ’ni tungi uchishda sun ’iy sezgirlikning pasayish yoki ortishi y u z a g a k e la d i. I .P .P a v lo v t o m o n i d a n a n a l i z a t o r n i n g m u ra k k a b o ‘zaro t a ’sir s h a k lla ri m avjud ek anligi q a y d etilgandir. Ular bevosita b osh miya p o ‘stlog‘ida n a m o y o n b o ‘lib, bu bir vaqtning o 'z i d a k o ‘rayotgan jis m n i, e s h i- tilay o tgan tovush ni, k e la y o tg an h id ni s e z is h im iz d a o ‘z ifodasini topadi. Bosh m iya p o ‘stlog‘ida k e c h a d ig a n bu fiziologik jarayonlarni bosib o ‘tishi zarur b o ‘lgan z o n a la r p e rik ritik z o n a la r deb n o m l a n a d i . S e z g ila rning ta s n ifi ularning turli spetsifik tavsiflariga, ya'n i modalligiga q a r a b em as, balki tashkil etilishining h a r xil darajalariga q a ra b amalga oshiriladi. Ingliz nevrologi Xed sezgilarni protopatik va e p o k ritik n o m la r ostida ikkita darajaga ajratadi. P ro to p a tik s o d d a tuzilishga ega b o lg a n i u c h u n u n d a mavjud haqiqiy h o la t bilan em otsional holatni ajratish qiyin deydi. M u ra k k a b epokritik darajasida aqliy b o sq ic h tarkiblari ishtirok etishi m u m k in , ju m lad an, ko ‘rish sezgisi bunga yaqqol m isoldir. M a iu m o tla rn in g ko‘rsatishicha, dastlab protopatik sezgilar, keyinchalik epokritik sezgilar yuzaga keladi. www.ziyouz.com kutubxonasi : pars docs -> refs refs -> Dos. N. Z.Çələbiyev refs -> Fənn: Klinik psixologiya Müəllim: Dos. N. Z.Çələbiyev Mövzu 10. Depresiya və postravmatik stresslər refs -> I fəSİL. TÜTÜn haqqinda üMÜMİ MƏlumat refs -> Fənn: Klinik psixologiya Müəllim: Dos. N. Z.Çələbiyev refs -> Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ XƏZƏr universiteti refs -> Dərman vasitəsinin istifadəsi üzrə təlimat refs -> Karakalpak tüRKÇESİndeki tip terimleri refs -> Sayıqlama ideyaları neçə qurupa bölünür? refs -> Duman paranoya mp3 indir boxca refs -> HamiLƏLİYİn biRİNCİ trimestr ağirlaşmalari giRİŞ Dostları ilə paylaş:
|