S h a x s faoliyatiga singib k etg a n m a 'l u m o t l a r (obyektlar,
s u b y e k t l a r ) u n in g u c h u n m u a y y a n a h a m iy a t kasb etganligi
tufayli b u l a r m u t l a q o u n u t i b y u b o r i lm a y d i. Inson faoliyatiga
s in g ib k e tg a n m a te r ia lla r u n in g ehtiyojlari bilan bevosita
a l o q a g a kirishganligi sababli, u l a r u n u tish bilan ku ra sh ish
j a r a y o n i n i n g is h onchli vositasi h isoblanadi. B uning y o rq in
ifodasi, e s d a s a q la s h n in g m u h i m o m ili yoki usuli — bu
t a k r o r l a s h aqliy harakatidir.
S a lb iy in duksiya hodisasi h a ra k a ti bilan uy g ‘u n la s h u v
b e q a r o r , sh u n in g d c k , m u v a q q a t (v a q tin c h a ) u n u tis h j a r a -
y o n i n i keltirib c h iq arad i.
O l i y t a 'l i m j a r a y o n i d a o 'z la s h tir i s h d a n o ta n is h , b e g o n a
( y o t ) q o ‘z g ‘a t u v c h i l a r y a n g i m u v a q q a t ( v a q t i n c h a )
bo g M an ish larn in g vujudga kelishiga t o ‘sqinlik qiladi, b u n in g
o q i b a t i d a e sd a olib q o lish n in g sam aradorligi (m ahsuldorligi)
p a s a y a d i . O l d i n g i ( o ‘t m i s h d a g i ) b a r q a r o r l a s h g a n
b o g 'l a n i s h l a r (a lo q a la r)n in g izlarini y o 'q o tis h g a y o ‘n algan
t o ‘s i q l a r s o ‘zsiz u n u t i s h j a r a y o n i n i k e ltirib c h i q a r a d i .
M o d o m i k i , s h u n d a y e k a n , u n u t i s h n e rv f a o li y a t i n i n g
p r o a k t i v v a r e tr o a k t iv t o r m o z l a n i s h i ( t o 'x t a l i s h i ) b i l a n
a l o q a d a b o l i s h i g a s h u b h a y o ‘q. M a i u m o t l a r g a q a r a g a n d a ,
o ld in g i yoki keyingi faoliyat hozirgi faoliyatning m a z m u n i g a
o ' x s h a s h y o k i u n d a n m u r a k k a b r o q b o ‘l s a , a l b a t t a
t o r m o z l a n i s h (to 'x ta lis h ) h olati vujudga keladi.
Y u q o r id a g i psixologik va fizilogtk om illarga a s o sla n g a n
h o l d a s h u n d a y xulosaga kelish m u m k in : b irin c h id a n , bir
m a v z u d a n b o s h q a b ir m avzuga o ‘tish c h o g l d a b iro z t o lxta-
lish q i l i s h tu fa y li a s a b iy t a r a n g l a s h u v , j i d d i y l i k , a q liy
z o ' r i q i s h k a m a y a d i; i k k i n c h i d a n , a u d i t o r i y a d a n ta sh q a r i
m a s h g ‘u l o t la r d a m u staq il bilim o lish d a tu r d o s h , j i n s d o s h ,
o 'x s h a s h fa n la r y u z a s id a n e m a s , balki o ‘z a ro bir-b iri bilan
kcskin tafovu tlan u v c h i sohalar b o ‘yicha tayyorgarlik ishlarini
y o ‘Iga q o ‘yish d ark o r.
M a M u m o tla rg a q a r a g a n d a , p ro a k tiv va retro ak tiv t o r
m o z l a n i s h b i r fa o liy a t d o i r a s i d a , c h u n o n c h i , m u a y y a n
o ‘q u v m a te r ia lin i o 'r g a n i s h (ta n is h is h ), texnik c h i z m a l a r
u s t i d a is h la sh , lo y ih a la rn i tahlil qilish kabi j a r a y o n l a r d a
256
www.ziyouz.com kutubxonasi
h a m y u z a g a k e lis h i m u m k i n . M a ’l u m k i , m a t e r i a l n i n g
o krtasini e s d a o lib q olish u n in g b o s h i y o k i oxirin i o ‘z-
l a s h t ir i s h d a n q i y i n r o q , m u r a k k a b r o q k e c h a d i . M a te r ia l
h a jm in in g k o 'p lig i, kattaligi, s h u n i n g d e k , u n i n g o ‘rtasini
e sda olib q o lish g a pro a k tiv va retro ak tiv t o r m o z l a n i s h salbiy
t a ’sir k o ‘rsatadi. X u d d i s h u bois, m a t e r ia l o ‘rtasini esda
olib qolish u c h u n u n i bir n e c h a m a r t a t a k r o r la s h g a t o ‘g “ri
keladi. S h u n i n g u c h u n bir tekis, a s t a - s e k i n s u r ’atg a am al
yoki rioya qilish y u q o ri s a m a r a b e ra d i; d i q q a t n i m avzuga
yoki faoliyat o b y e k tig a p u x ta t o ‘p la sh ( m a r k a z la s h tiris h ,
k o n se n tra tsiy a ), irodaviy aktn i u n g a y o ‘n a !tirish natijasida
q o ‘zg 'o v c h ila r, t u r t k i la r m iy a d a m u s t a h k a m l a n a d i .
M u v a q q a t , v a q t i n c h a u n u t i s h j a r a y o n i m i y a p o ‘sti
hu jay ra larin in g z o ‘riqishi, ta ra n g la s h u v i o q i b a t i d a h a m d a
t a s h q i , i k k i n c h i d a r a ja li t o r m o z l a n i s h t a ’s i r i d a v u ju d g a
kelishi kuzatiladi. Bu voqelik t a n a a ’z o la r i , asab faoliyati
tizimi to liq q a n h o la tid a esda olib q o lis h n in g keskin pasayishi
b ila n i z o h l a n a d i. A s a b tizim i, h u j a y r a l a r n i n g m e 'y o r id a
ishlashining tik la n ish i orqali u n u tilg a n n a r s a l a r , su b y ek tlar
t o ‘g krisidagi m a ’lu m o tl a r a sta - se k in e s g a t u s h a boshlaydi.
Salbiy in d u k s iy a va tashqi t o r m o z l a n i s h orq a li kelib
c h iq a d ig a n v aq t o ‘tishi h a m d a u n u t i s h j a r a y o n i re m in is-
sensiya h odisasi b ila n aloqaga ega. E s d a o lib q o lish n in g
dastlabki d a q iq a la rig a q a ra g a n d a , m u a y y a n v a q t o ‘t g a n d a n
keyin esga tu sh irish t o ‘iaroq aks e t a r e k a n . K a tt a hajm dagi
m ateria lla rn i e s d a olib qolish p a y tid a h a m s h u n g a o ‘xshash
ru h iy ho d isa v u ju d g a keladi. T a j r i b a la r n i n g k o ‘rsatishicha,
r e m i n i s s e n s i y a h o d i s a s i v o y a g a y e t g a n l a r g a q a r a g a n d a ,
b o la la rd a k o ‘p ro q u ch ray d i. K is h in in g k eksa yishi davrida
sal-pal eslash, esga tushirish y a n a d a k u c h a y a d i . In s o n n in g
b a r c h a faoliyati t u rla rid a ( t a ’lim , m e h n a t ) , m u o m a l a s id a ,
x u lq -a tv o rin i h a m hisobga olish jo iz.
M a ’l u m o t l a r (m a te ria lla r)n i esga t u s h i r i s h d a g i qiyin-
ch ilik la r u la rn i eslash u c h u n o ‘ta k u c h li x o h i s h n i n g yuzaga
k e l i s h i t u f a y l i n a m o y o n b o ‘l a d i h a m d a f a v q u l o d d a
t o rm o z la n ish n i c h a q ira d i. V aqt o ‘tishi b i l a n in so n n ig bosh q a
n ars alar ( o b y e k tla r, su byektlar) b il a n c h a l g ‘ishi t o r m o z -
17 Psixologiya
257
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |