Od bazelske do balfurove deklarcije

4. UGANDA KONGRES

Herclova smrt dodatno je oslabila cionistički pokret, pa čak i dovela u pitanje njegov opstanak. Na vidiku nije bilo ni jednog cionističkog lidera koji bi bio sposoban da sa sličnim entuzijazmom i autoritetom stane na čelo pokreta koji je i prije smrti svoga vođe bio u dubokoj krizi. "Da se rodio i drugi Hercl slomio bi se u borbi sa raznim trvenjima", napisao je jedan od njegovih najbližih saradnika godinu dana nakon Herclove smrti.¹⁴⁴

Pitanje vođstva pokretom izazvalo je nove podjele, a rješeno je prelaznim, kompromisnim izborom. Naime, na prvom zasjedanju Akcionog komiteta poslije Herclove smrti stvoreno je privremeno vođstvo od četiri člana Uskog akcionog komiteta (dr Kan, dr Kokeš, inž. Kremenicki i Oskar Marmorek) i pet članova Velikog akcionog komiteta (Usiškin i Členov – "cionistički cionisti", Grinberg i Aleksandar Marmorek – "teritorijalisti" i Maks Bodenhajmer – zagovornik srednje struje).¹⁴⁵

U međuvremenu, pomenuta komisija obavila je posao u Ugandi i podnijela izvještaj Akcionom komitetu. U njemu je naglašeno da Uganda nije povoljna za jevrejsko naseljavanje. Ipak, konačna odluka o Planu Uganda odložena je za VII kongres.

VII kongres – poznat kao Uganda kongres – održan je od 27. jula do 2. avgusta 1905. u Bazelu. Odlukom većine Kongres je usvojio Rezoluciju koju je predložio Akcioni komitet. U njoj se ističe da će se SCO držati Bazelskog programa i da se više neće baviti Planom Uganda.¹⁴⁶

Odlukom Kongresa Plan Uganda, ipak, nije u potpunosti zamro. Englezi su od početka podržavali zamisao, a u tom smislu interesantan je razgovor šefa Forin ofisa lorda Balfura i Haima Vajcmana, ljudi koji će desetak godina kasnije odigrati istorijsku ulogu u rješavanju jevrejskog i palestinskog pitanja. Naime, na Balfurovo insistiranje da se prihvati Plan Uganda, Vajcman je odgovorio:

– "Kad bi vam ponudili Pariz, umjesto Londona, da li biste to prihvatili?"

– "Ali, gospodine Vajcman, mi imamo London", odgovara Balfur.

– "To je istina, gospodine Balfur, ali mi smo imali Jeruzalem, dok je London bio močvara", uzvraća Vajcman.

Postoje mišljenja da je baš ovim razgovorom Vajcman definitivno pridobio Balfura za stvar cionista.¹⁴⁷

Spor oko Ugande, bez obzira na odluku Kongresa, nije okončan ni u samom vođstvu cionizma. Najbliži Herclovi saradnici Izrael Zangvil i Maks Nordau nastavljaju da podržavaju stvaranje jevrejske zajednice u Ugandi, ili na bilo kojoj drugoj teritoriji što bi Jevrejima mogla poslužiti kao domovima. Zangvil je čak bio protiv palestinske opcije i držao se parole: "Ja pretpostavljam cionizam bez Ciona, Cionu bez cionizma".¹⁴⁸ Već krajem avgusta 1905. pristalice Zangvila i Nordaua istupaju iz SCO i osnivaju Jevrejsku teritorijalnu organizaciju (Jewish Territorial Organisation).¹⁴⁹ Organizacija je sebi dala zadatak da nađe teritoriju gdje bi bila stvorena autonomna jevrejska kolonija. Nju bi naselili Jevreji koji ne mogu ili ne žele ostati u zemljama u kojima su do tada živjeli. S tim ciljem osnovan je i Međunarodni savjet Jevrejske teritorijalne organizacije i posebna geografska komisija. Savjet i komisija imali su obavezu da pripremaju jevrejsko naseljavanje u Južnoj Americi, Kirenaiki, Mesopotamiji, a kasnije u Teksasu i Angoli.¹⁵⁰ Međutim, osim što su izražavali svoje "lijepe želje", ovi "teritorijalisti" nisu gotovo ništa praktično postigli, pa njihova organizacija postepeno slabi, a "disidenti" se vraćaju cionizmu. Cionističko zadobijanje prava na Palestinu Balfurovom deklaracijom (1917) biće završni udarac Jevrejskoj teritorijalnoj organizaciji.
*

* *
Osim što je odbio englesku ponudu Uganda kongres je razmatrao i pitanje kolonizacije Palestine. U ime Palestinske komisije (formirana na VI kongresu) prof. Oto Varburg podnio je izvještaj u kome zagovara nužnost praktičnog cionističkog rada u Palestini. Pod uticajem izvještaja Kongres je odlučio da se paralelno sa političko-diplomatskom aktivnošću jačaju i pozicije u Palestini i to kroz:

1. svestrani istraživački rad,

2. razvoj tamošnje poljoprivrede i industrije,

3. jačanje kulturne i ekonomske organizovanosti palestinskog judaizma pomoću novih intelektualnih snaga, te

4. organizovanje jevrejske lokalne uprave u Palestini.¹⁵¹

Na Uganda kongresu izabrano je novo rukovodstvo pokreta. Sastojalo se ravnopravno od pripadnika "političke struje" (Grinberg, Kan, A. Marmorek) i "praktičara" (dr Kogan-Bernštajn, Usiškin i Varburg). Za predsjednika izabran je litvanski Jevrejin David Volfson (1856-1914), Herclov prijatelj i saradnik. Interesantno je da je Volfson odbijao da stane za kormilo cionističkog pokreta, ali je pod velikim pritiskom svih cionista, pa i ruskih, ipak pristao.¹⁵²

IV KOLONIZACIJA PALESTINE

Palestina se pominje prvi put pod tim imenom još u Starom zavjetu (Filisteja ). Kasnije je pominje Herodot ( Sirija – Palestina), a od vremena rimske vlasti toponim se redovno koristi sve do današnjih dana. Sporno je, međutim, šta se pod Palestinom podrazumijeva, naročito kada se uzme u obzir da tokom vijekova nije postojala jedinstvena etnička ili administrativna oblast pod tim nazivom, te da se u novije vrijeme znanje o Palestini pokušava zloupotrijebiti i falsifikovati u korist neke od zainteresovanih strana. Bilo kako bilo, riječ je o teritoriji od oko 30 000 km², koja se nalazi u Prednjoj Aziji uz Sredozemno more koje je i jedina nesporna (zapadna) granica Palestine.

Jedno je, ipak, sigurno – tokom više od osamnaest vijekova (od razaranja Drgog hrama 70. g. n. e. do XIX vijeka) Jevreji u Palestini čine veoma malu, skoro zanemarljivu, konfesionalno-etničku grupu, čiji pripadnici žive najčešće u nekom od četiri sveta grada (Jerusalim, Tiberijas, Safed i Hebron).

Po postojećim statistikama, polovinom XIX v. u Palestini je živjelo tek oko 12 000 Jevreja, a tridesetak godina kasnije oko 24 000, od čega 15 000 u Jerusalimu. U isto vrijeme (1880), Svetu zemlju je nastanjivalo oko 45 000 hrišćana i desetak puta više Arapa muslimana.¹⁵³

Sa tako malobrojnim jevrejskim stanovništvom Palestina za Jevreje u dijaspori nije bila, niti je mogla biti, ništa više osim simbola daleke, ali bogate prošlosti. U njoj je nastao judaizam, čiji su spomenici i svetinje privlačili hodočasnike u grupama ili pojedinačno, ali nisu bili dovoljni da pokrenu masovnije vraćanje Jevreja u "Obećanu zemlju".
1. PRVA ALIJA^*

Pojačana jevrejska useljavanja u Palestinu prouzrokovana su pogromima u Rusiji nakon ubistva cara 1881. godine. U to vrijeme u Jevrejskoj zoni uzela je maha ideja o traženju spasa u obnovi jevrejske zajednice u zemlji dalekih predaka. Godina 1882. predstavlja prekretnicu. Tada je u Harkovu osnovano studenstko udruženje BILU^* čijih 25 članova nakon mnogobrojnih peripetija stižu u Svetu zemlju i 30. jula 1882. južno od Jafe podižu Rišon le Cion (Prvi u Cionu), prvu modernu jevrejsku koloniju u Palestini.¹⁵⁴ Ovaj događaj označava početak kolonizacije Palestine u vidu tzv. Prve alije (1882 1904).

Udruženje BILU objavilo je svoj Manifest u kome "uspavanu braću i sestre" podsjeća na postojanje "Obećane zemlje", osuđuje asimilaciju i zahtijeva stvaranje opšteg organizovanog pokreta za sprovođenje jevrejske kolonizacije Palestine. Manifest predviđa stvaranje komiteta za useljavanje u Jerusalim, prikupljanje priloga, te traži obraćanje sultanu s molbom za dozvolu naseljavanja Jevreja u Palestinu. U slučaju da sultan to ne prihvati, predviđa se primjena "svih mogućih metoda".¹⁵⁵

Nakon Rišon le Ciona niču i druge kolonije. Ruski i rumunski Jevreji još iste 1882. godine osnivaju naselja Roš Pina, Zihron-Jaakov, a obnovljene su Petah Tikva i Jesod-Hamaala (na posjedu ranije pomenute poljoprivredne škole Mikve Israel).¹⁵⁶

Prve malobrojne kolonije stvorene u nepovoljnim prirodnim uslo­vi­ma teško su opstajale. U pomoć im pristižu bogati filantropi, prven­stve­no pariski Rotšild. On je stvorio filantropsko-poslovnu Kompaniju za imigraciju u Palestinu (PICCA), koja je osnovala i finansijski potpomagala dvadesetak poljoprivrednih naselja u Svetoj zemlji. Kompanija je finansirala i organizovala sađenje velikih vinograda, gradnju čuvenih vinskih podruma, nadoknađivala gubitke i dugove nerentabilnih ko­lo­nija, ali ih i dovodila u zavisan položaj. Useljenici su morali Rot­šil­do­voj kompaniji otplaćivati dugove, što je izazivalo njihovo ne­za­do­volj­stvo kao i proteste vođa pokreta Ljubitelji Ciona u Rusiji.¹⁵⁷

Oduševljenje prvih kolonista brzo je splasnulo. Većina njih, nenavikla na težak život zemljoradnika (iako su najteže poslove uglavnom obavljali arapski najamnici) i nezadovoljna Rotšildovom ko­mer­cijalizacijom kolonizacije, napušta kolonije, a nemali broj nase­lje­ni­ka odlazi u Ameriku ili se čak vraća u Rusiju.¹⁵⁸

Turci su prema jevrejskom useljavanju u Palestinu bili podozrivi ali uglavnom i nemoćni. Porta je, naime, u došljacima nalazila "bun­tov­ni­ke i avanturiste, koji prijete unutrašnjoj stabilnosti otomanske provincije Palestine", pa je već 1882. donijela zakon o zabrani useljavanja Jevreja u Palestinu. Međutim, Jevreji i dalje ulaze u Svetu zemlju predstavljajući se kao hodočasnici koji su došli da posjete sveta mjesta. Uz pomoć Rotšildove kompanije i konzulatâ zapadnih zemalja, te podmićivanjem lokalne turske administracije "hodo­čas­nici" su ostajali u Palestini.¹⁵⁹

Iako su useljavanja bila nelegalna, kolonije, bar u početku, nikom ni­su mnogo smetale. Arapi su čak smatrali da prave dobre poslove pro­da­jući zemlju došljacima, u kojima su kao i ranije vidjeli vjerske fana­ti­ke. Uskoro, međutim, počinje postepeno "otriježnjavanje". Već 1891. Ara­pi iz Palestine žale se zvaničnim pismom sultanu na oduzima­nje zem­lje i jevrejsko naoružavanje. Ubrzo će doći i do prvih sporadičnih su­koba Arapa i kolonizovanih Jevreja.¹⁶⁰

Doseljenike nisu dočekali kao dobrodošle ni njihova braća, Jevre­ji starosjedioci. Oni su bili ortodoksni vjernici, pa su u do­šlja­ci­ma, ipak uveliko zahvaćenim duhom ateizma, vidjeli opasnost za svoje vje­kovne zajednice.¹⁶¹

Protiv kolonizacije Jevreja u Palestinu istupali su i zagovornici "duhovnog cionizma". Njihov vođa Ahad Haam gledao je i dalje na Palestinu kao duhovno-religijski centar jevrejstva. Ahad Haam je 1891. posjetio Palestinu i tom prilikom zabilježio: "Izvan [Palestine], uobičajeno je uve­re­nje da je Erec Izrael uglavnom peščana i kamena pustinja, te da svako ko želi može da uzme zemlje koliko želi i da je obrađuje po svom naho­đe­nju. Istina je sasvim drugačija. Celim prostorom zemlje gotovo je ne­mo­guće videti neobrađeno polje. Jedini nekultivisani delovi su polja peska i brda kamenja na kojima uspeva jedino voćka, i to tek posle mukotrpnog i dugog čišćenja i obrađivanja".¹⁶²

Bilans Prve alije pokazao je istinitost Ahad Haamovih riječi. Kolo­ni­je su jedva opstajale. U dvadeset jednom poljoprivrednom naselju, sa oko 25 000 ha obradive zemlje, živjelo je svega 4 500 stanovnika, od če­ga se jedna trećina i nije bavila poljoprivredom. Bogatiji useljenici od­laze direktno u gradove, gdje se bave zanatima i trgovinom. Ipak, u to­ku ove alije u Palestinu se uselilo oko 30 000 uglavnom ruskih Jevreja, čime je jišuv (jevrejsko stanovništvo u Palestini) više nego udvo­stručen.¹⁶³


2. DRUGA ALIJA

Kao i Prva, i Druga alija (1904-1914) krenula je iz Rusije, a i ovaj put uzrokovana je surovim pogromima.

U međuvremenu došlo je do velikih promjena. Hercl je osnovao SCO, a u njoj su se već iskristalisale dvije struje, "političari" i "praktičari". Njihova borba je prvenstveno vođena oko pitanja kolonizacije. Herclova politika čekanja da Turska poklekne i proda dozvolu za "naseljavanje zaostalog i zapuštenog ugla na Orijentu"¹⁶⁴ vremenom je potiskivana od ruskih cionista, koji su se zalagali i za paralelnu kolonizatorsku aktivnost. Pritisak ruskih cionista doveo je do stvaranja Jevrejske kolonijalne banke (1899), Jevrejskog nacionalnog fonda (1901), Anglo-palestinske kompanije (1904), Palestinskog biroa SCO (1908) i dr. Ove organizacije preuzele su na sebe organizovanje i finansiranje jevrejske kolonizacije Palestine.

Do promjena je došlo i u necionističkoj kolonizaciji. Naime, prvog dana 1900. godine Edmund Rotšild predao je upravu nad kolonijama u Palestini Jevrejskoj kolonijalnoj asocojaciji, koju je 1891. osnovao baron Hirš.¹⁶⁵ Asocijacija je izvršila uspješnu reorganizaciju uprave i poslovanja kolonija, čime je, na neki način, pripremila teren za nova useljavanja.

U toku Druge alije u Palestinu se uselilo oko 40 000 ruskih Jevreja. Većina njih poticali su iz srednje imućnih porodica i naselili su se u palestinske gradove. Ipak, stvorena su i nova naselja iz kojih će nići neki budući jevrejski (izraelski) gradovi (Ahuzat Bait – Tel Aviv, Karmel ...).¹⁶⁶

Zbog teškog navikavanja na novi život i ekonomskih problema, mnoštvo useljenika je i ovaj put, nakon kraćeg zadržavanja, napustilo "Obećanu zemlju" i otišlo u Novi svijet, ili se pak vratilo u Rusiju. Među onima koji su ostali jednu petinu činili su mladi ruski cionisti. Oni će kasnije postati vođe cionističkog pokreta i visoki izraelski državnici.¹⁶⁷ Iako na kraju skromne brojnosti, Druga alija imala je veoma veliki značaj i doprinijela je čitavom nizu promjena i novih pojava.

1. Druga alija je prvo cionističko naseljavanje "Obećane zemlje". Iako nije dovela do osjetnijih demografskih promjena, ona označava početak naseljavanja u organizaciji pokreta koji ima za cilj da pomoću useljenika stvori temelje budućoj jevrejskoj državi.

2. Stvaraju se kibuci. Ruski cionisti, zadojeni socijalističkim idejama, imajući u vidu iskustva Prve alije, a nalazeći uzore i inspiraciju u Bibliji, stvaraju ove specifične ratarske komune. Kibuci nastaju iz tzv. nacionalnih farmi koje su stvarane na zemljištu kupljenom sredstvima Jevrejskog nacionalnog fonda. Stručno i administrativno upravljanje ovim imanjima vršili su agronomi koje je postavljao Fond. Radnici su često bili nezadovoljni upravnicima, što je za posljedicu imalo štrajkove i neuspješno poslovanje farmi. Zbog toga vođe tzv. radničkog krila useljenika traže od Palestinskog biroa SCO da sami preuzmu vođenje posjeda. Tako 1909. niče prvi kibuc Degania na obali Galilejskog jezera.¹⁶⁸ Ovaj eksperiment pokazao se uspješnim, pa kibuci uskoro postaju osnovni vid cionističkog naseljavanja Palestine.

(a) Kibuci su zasnovani na kolektivnom vlasništvu, zajedničkoj potrošnji, dogovaranju na bazi ravnopravnosti o svim važnim, pa i ličnim pitanjima članova zajednice; sve to postignuto je na osnovu dobrovoljnosti – svaki član mogao je napustiti zajednicu kad god to zaželi. Imovina novog člana kibuca (ako je ima) predaje se u vlasništvo zajednice, s tim da se u slučaju napuštanja kibuca mogu ponijeti samo osnovne, lične stvari. Rad izvan kibuca načelno je dozvoljen, ali sva imovina tako stečena, takođe, postaje vlasništvo zajednice. Novca u kibucu nije bilo, a jedino u slučaju odlaska njegovih članova u grad, zajednica im daje novac za osnovne troškove.

(b) Zabranjeno je korišćenje najamne radne snage. Ova zabrana, proklamovana kao kult jevrejskog rada (Avoda Ivrit) odnosila se, svakako, prvenstveno na arapsku radnu snagu, čime je dovela do hermetičkog zatvaranja kibuca prema arapskoj okolini.

(c) Kibuci su i vojna uporišta. U okviru ovih zajednica nastaju prve vojne grupacije Jevreja u Palestini, s ciljem zaštite naselja od Arapa. Osim toga kibuci su planski osnivani na strateški važnim lokalitetima i koncetrisani kao bedemi u blizini granice buduće jevrejske države. Još prije stvaranja prvih kibuca osnovana je poluvojna formacija Bar Giora, a dvije godine kasnije (1909) iz nje izrasta Hašomer (Stražar) - organizacija koja je prvobitno imala zadatak da čuva jevrejska naselja od eventualnih napada beduina. Samoodbrana je vremenom uslovila i izgled naselja, pa ona postaju jaka utvrđenja, zaštićena zidom i drugim fortifikacijskim objektima. Hašomer će postepeno postajati sve više vojna organizacija, iz koje će, konačno, nastati Hagana (Odbrana), preteča izraelske armije.¹⁶⁹

Kibuci su postali utočišta za siromašne ruske Jevreje koji u njima nalaze sigurnu egzistenciju. U isto vrijeme kibuci su izazivali podozrenje zapadnoevropskih, a naročito američkih Jevreja, koji u ovakvim zajednicama nalaze klice komunizma i zavjeru ruskog boljševizma.¹⁷⁰

Posebnu vrstu kibuca čine oni koje osnivaju razne religiozne sekte. U njima se, za razliku od "klasičnih" (sekularizovanih), poštuju strogi vjerski propisi.

3.Druga alija označava kraj arapsko-jevrejske sloge. Dok je Hercl, mada u rijetkim prilikama, isticao da su strahovanja od cionista neosnovana i da oni "ne pomišljaju na istjerivanje Arapa iz Palestine"¹⁷¹, te, izgleda, maštao o dvonacionalnoj Palestini, njegovi nasljednici mijenjaju kurs. Poslije Herclove smrti konačnu prevagu u cionističkom pokretu odnose ruski Jevreji koji se zalažu za jednonacionalnu jevrejsku državu (isključivo u Palestini).

Rastu arapskog nepovjerenja i kasnijim sukobima značajno je doprinio i pomenuti jevrejski rad koji je podrazumijevao i fizičko podvajanje, što je stvaralo povoljne uslove za jačanje antagonizama. Posebnu notu čitavoj problematici daje činjenica da je ovo vrijeme rađanja arapskog nacionalizma, koji je u osnovi bio antiturski. Bila je to povoljna okolnost po Jevreje i šansa koju su htjeli iskoristiti, pa Jevreji, bar za jedno vrijeme, postaju oslonac turske vlasti u Palestini (1910. Jevreji postaju turski vojni obveznici).¹⁷²

4. Druga alija predstavlja početak ubrzanog civilizacijskog razvoja Palestine. Jevrejski doseljenici, iako najčešće siromašni, donose u Palestinu mnoga dostignuća evropske nauke, tehnike i kulture. U tome je, svakako, presudnu ulogu igrala pomoć filantropskih i opštecionističkih organizacija (Jevrejska kolonijalna banka, Jevrejski nacionalni fond, Anglo-palestinska kompanija, Palestinski biro SCO) kao i niza cionističkih organizacija na užem (lokalnom) nivou od kojih su najznačajnije: Palestinska zemaljska kompanija za napredak (PLDC), osnovana 1908, Društvo za nekretnine Palestine (1910), Društvo za navodnjavanje Palestine, Anglo-levantska bankarska kompanija (1908), te fondovi Maslinovo drvo i David i Fani Volfson.¹⁷³

O ekonomskom razvoju Palestine i drugim promjenama najbolje govori statistika. Godine 1912. od oko 400 000 ha obradive palestinske zemlje Jevreji posjeduju već oko 44 000 ha (11%). Godinu dana kasnije, Jevreji su u 12 (od 45) kolonija plaćali desetinu u iznosu od oko 277 000 franaka, što je skoro osam puta više nego 1904. (36 000 franaka).¹⁷⁴ Dobar pokazatelj je i statistika engleskog konzulata o prometu u gradu Jafa. Za samo osam godina (1903-1911) izvoz kroz tu luku porastao je sa 11 na 29,1 a uvoz sa 8,1 na 17,7 miliona franaka. Konačno, ukupni trgovački promet grada 1900-1913. porastao je sa 12 na 81 milion franaka.¹⁷⁵

Cionistička finansijska pomoć braći u Palestini doživjela je u vrijeme Druge alije ogroman porast. Anglo-palestinska kompanija povećala je za deset godina (1903-1913) vrijednost datih kredita (po raznim osnovama i uslovima) sa 243 000 na čak 8 560 000 franaka, dakle, više od tridest pet puta. Isti koeficijent porasta ulaganja imao je i Palestinski ured SCO (sa 200 000 na 7 000 000 franaka) u prvih pet godina postojanja (1908-1913).¹⁷⁶

Jevrejska zajednica u Palestini (jišuv) početkom XX v. doživljava pored ekonomskog i brzi kulturni razvoj. On se ogleda prvenstveno u potiskivanju religioznog i francuskog, te pogresu jevrejskog svjetovnog školstva. I u tome bila je presudna pomoć Jevreja iz dijaspore. Uz njihovu finansijsku i kadrovsku podršku niču opšte i stručne jevrejske školske ustanove. Godine 1906. osnovan je prvi licej u Haifi, a dvije godine kasnije i u Jerusalimu.¹⁷⁷ Ono što je posebno važno jeste da je nova jevrejska prosvjeta u Palestini zasnovana uglavnom na novohebrejskom jeziku. Jezik Eliezera Ben Jehude brzo je prihvaćen od mnogih useljenika, naročito od cionista. Njegovu popularnost uveliko podstiču filozof Ahad Haam i pjesnik Hajim Nahman Bjalik u Rusiji, odakle i dolazi najveći dio kolonista (novohebrejski jezik je sa brojnim iseljenicima prenesen i u SAD). U Palestini novi jezik će biti uzrok sukoba Jevreja cionista i ortodoksnih starosjedilaca, koji su upotrebu novohebrejskog jezika smatrali svetogrđem. Ipak, useljavanjem ruskih Jevreja novi jezik postajao je sve zastupljeniji. Godine 1914. novohebrejski postaje nastavni jezik, do 1919. prihvatiće ga oko 40% palestinskih Jevreja, a 1920. novohebrejski će uz arapski i engleski postati službeni jezik u Palestini.¹⁷⁸
*

* *
Jevrejsko useljavanje u toku prve dvije alije nije mnogo promijenilo etničku strukturu Palestine. U njoj je, naime, 1914. živjelo oko 650 000 Arapa i (svega) oko 85 000 Jevreja. Potonjih, dakle, nije bilo ni 12%. Jišuv je, međutim, bio u znatnom demografskom, ekonomskom, kulturnom, pa i vojnom usponu. Osim toga, značajna ekonomska, pa i politička snaga Jevreja u dijaspori činila je jišuv potencijalno jakim faktorom u skoroj borbi za nasljedstvo umirućeg "Bolesnika sa Bosfora".¹⁷⁹

V: CIONIZAM U VRTLOGU INTERESA

VELIKIH SILA

1. POSTHERCLIJANSKI PERIOD – NOVE PODJELE I DILEME

Događaji u Rusiji početkom XX v. snažno su uticali na položaj najvećeg broja Jevreja a time i na stanje unutar cionističkog pokreta. Svekolika previranja u ruskom društvu uvukla su u svoj vrtlog i Jevreje i to u proporcionalno mnogo većem broju nego Ruse. Avramovi potomci isticali su se kao protivnici carskog režima – neki podaci govore da su u periodu od 1903. do 1906. više od polovine političkih zatvorenika u Rusiji bili Jevreji, kao i da su Jevreji činili skoro polovinu delegata II kongresa ruskih socijaldemokrata 1903. godine.¹⁸⁰

Na ruske cioniste veliki uticaj konstantno je imao Bund. Zbog toga ne čudi što je u Rusiji nastalo radničko krilo cionističkog pokreta, čijim se osnivačem smatra Nahman Sirkin (1868-1924). Sirkin je buduću jevrejsku državu vidio kao socijalističku i zbog toga smatrao da Jevreji treba da stvaraju socijaldemokratske organizacije. Tako širom istočne Evrope početkom XX v. niču udruženja Poale Ciona (Radnici Ciona) iz kojih će u Rusiji izrasti tri stranke.

1.Cionističko-socijalistička radnička partija (1905) predvođena Sirkinom, insistirala je na jevrejskoj državi i postepeno sve više naginjala "teritorijalistima", kojima će se nakon istupanja iz SCO i priključiti.

2. Socijalistička jevrejska radnička partija (1906) nastala je stapanjem nekoliko lokalnih organizacija Radnika Ciona i omladinske grupe Preporod. Njen vođa doktor Hajim Žitlovski zalagao se za federalnu Rusiju u kojoj bi i Jevreji imali svoju autonomnu jedinicu, na čijem bi se čelu nalazio nacionalni sejm (sabor); otuda za pristalice ove stranke naziv sejmisti. Partija je imala malo uspjeha ograničavajući se uglavnom na uski krug intelektualaca.

3. Socijaldemokratska jevrejska radnička partija Poale Cion (1906) predvođena Ber Borohovim i Isakom Ben Cvijem, zauzimala se za stvaranje jevrejske države u Palestini, ali je 1909. istupila iz SCO zbog "klasnih protivnika" unutar organizacije.¹⁸¹

U pomenutim partijama postojao je čitav spektar frakcija koje su se, kao i partije, razlikovale po tome koliko su bliske ili daleke osnovnim cionističkim idejama, odnosno ruskom revolucionarnom pokretu. Po tom kriterijumu ove cionističke partije i grupe mogle su se podijeliti na one čiji članovi učestvuju i u ruskom revolucionarnom pokretu i one koje interesuje samo jevrejska problematika.

Antirežimska nastrojenost ruskih Jevreja i njihovo učestvovanje u revoluciji 1905. bili su alibi za još jedan talas državnog antisemitizma. Krivci za revoluciju, kao i vojne poraze u ratu sa Japanom, traženi su u Jevrejima. Predsjednik carske vlade Stolipin tada stvara Savez ruskog naroda koji je imao svoju "partijsku policiju”, tzv. Crne stotine. Na udaru odreda Crnih stotina našla su se naselja u Jevrejskoj zoni. Uz veliku propagandnu kampanju, za koju je "zaslužna" i ruska policija koja je tajno štampala antijevrejske pamflete, počeo je novi talas pogroma. Samo u toku jedne nedjelje Crne stotine izvele su preko 600 napada na Jevreje. U Odesi pogrom je trajao četiri dana i odnio stotine života. U Bjatolisku i drugim mjestima u surove pogrome uključili su se Kozaci, pa i policija i vojska.¹⁸²

Nešto kasnije u Rusiji će vaskrsnuti i posebna vrsta antisemitizma. Jevreji će ponovo biti optuživani za ritualna ubistva, tj. korišćenje krvi hrišćana za spravljanje obrednog hljeba (macota) za Pesah. Po ustaljenoj šemi montiran je sudski proces, nađeni su "svjedoci" itd. Zavjera je, ipak, raskrinkana, a opet se pokazalo da iza nje stoji zvanična ruska vlast i njene institucije.¹⁸³

Sve ovo što se dešavalo u Rusiji početkom XX v. za cionizam je imalo tri bitne posljedice:

1. podstaknuto je dalje masovno iseljavanje ruskih Jevreja, ponajviše u SAD i zapadnu Evropu;

2. izazvana je Druga alija u kojoj učestvuju, kako je ranije rečeno, i mnogi cionisti revolucionari, budući jevrejski i izraelski lideri;

3. ojačana je i radikalizovana struja "praktičara" među cionistima.

Jačanje "praktičara" odrazilo se vrlo brzo u djelatnosti SCO. U Kelnu 1906. sastao se cionistički Akcioni komitet da razmotri položaj ruskih Jevreja. Na skupu je došlo do dalje polarizacije pokreta. Zapadni Jevreji uporno su bili za diplomatski pritisak na Portu, a "praktičari" su uporno insistirali na kupovini zemljišta preko Jevrejskog nacionalnog fonda i useljavanju u Palestinu bez obzira na protivljenje Porte. Herclov nasljednik David Volfson, iako "politički" cionista, pod pritiskom ruskih Jevreja pristao je na jačanje cionističke kolonizacije Palestine. Na VIII kongresu SCO avgusta 1907. u Hagu stvoreno je s tim ciljem Palestinsko agrarno društvo, a početkom 1908. i Palestinski biro SCO (Palestine Office) sa Arturom Rupinom na čelu.¹⁸⁴

Volfson je činio sve da imitira svog velikog prethodnika, međutim, on nije bio Hercl, a ni prilike više nisu bile iste. Istina, on je bio dobar organizator, ali, za razliku od Hercla, i izraziti, hladni racionalista; jedan učesnik IX cionističkog kongresa zabilježio je kako se Volfson na tom skupu ponašao kao "jedina odrasla osoba u obdaništu".¹⁸⁵ Herclov nasljednik nije, ipak, zanemarivao ni diplomatsku aktivnost. Naprotiv, pregovarao je sa baronom Rotšildom u Parizu, a posebnu pažnju pridavao je, kao i Hercl, Turskoj. Dva puta išao je na Portu, a ciljevi posjeta su opozivanje turske zabrane jevrejskog naseljavanja u Palestinu i formiranje zajedničkog tursko ci­oni­sti­čkog imigracionog komiteta. Pošto su to Turci uslovljavali visokom akontacijom, nagađanja su se odugovlačila u nedogled. Tada je izbila mladoturska revolucija, pa su pregovori zapali u ćorsokak.¹⁸⁶

Poslije IX kongresa decembra 1909. u Hamburgu borbe unutar cionističkog pokreta su se zaoštrile, a kulminirale su na sljedećem zasjedanju avgusta 1911. u Bazelu. Na ovom X kongresu Volfson je podnio ostavku, a za novog vođu izabran je prof. Oto Varburg (1859-1938), cionista iz Hamburga, dotadašnji predsjednik Palestinske komisije. On je, međutim, bio još neodlučniji i uglavnom je neuspješno balansirao između dvije osnovne cionističke struje. Politiku je smatrao dosadnom i rado ju je prepuštao Sokolovu i Jakobsonu, a sam se posvećivao poslovima oko kolonizacije Palestine.¹⁸⁷

Poslije Volfsonove ostavke ragovore u Carigradu nastavlja Viktor Jakobson. On je morao da se nosi i sa "konkurencijom", jer u to vrijeme sa Portom vodi dijalog i pariska Alijansa, a takođe i galicijski Jevrejin dr Nosing kao "slobodni strijelac". U takvoj situaciji, Jakobson je imao malo šansi za uspjeh, pa napušta pregovore, a nasljeđuje ga dotadašnji pomoćnik Ričard Ličtajm. Ličtajm je smatrao da je Otomansko carstvo pred propašću i da ne treba gubiti vrijeme u jalovim debatama sa Portom već se okrenuti Engleskoj. Ubrzo će se pokazati da je bio itekako u pravu.¹⁸⁸

Rat sa Italijom i balkanski ratovi dodatno su oslabili Otomansko carstvo, pa je Porta pokazivala više spremnosti da sasluša cionističke zahtjeve. Zbog toga je uskoro uslijedilo djelimično ukidanje zabrane jevrejske imigracije u Palestinu, a donijete su i izvjesne olakšice pri kupovini zemljišta. Sa druge strane, oslabila je i turska centralna vlast, pa su njeni predstavnici u Palestini, često skloni korupciji, sve više "zaobilazili" direktive iz Carigrada. Sve to je olakšavalo koloniza­tor­sku i drugu cionističku djelatnost u Svetoj zemlji.¹⁸⁹

*

* *
Poslije Herclove smrti Istočna Evropa bila je, svakako, najvažnije uporište cionizma, ali sa demografskim pomjeranjima raste značaj i drugih krajeva u Evropi, pa i van nje. Posebnu važnost dobija Engleska. Tamo je cionizam imao stare korijene ali je tokom 1909-1910. zapao u duboku krizu zbog odvajanja Zangvilovih "teritorijalista", stalne borbe "političara" i "praktičara", te gloženja među liderima britanske Cionističke federacije. U pitanje je bilo dovedeno čak i postojanje pokreta na Ostrvu, ali jačanjem nove generacije cionista (ruski imigranti) pod uticajem Vajcmanove "mančesterske škole cionizma", pokret pred rat dobija brojne pristalice i postaje uticajan i u najvišim političkim krugovima Engleske.¹⁹⁰

U Njemačkoj cionizam, interesantno, nije imao širu podršku. Lider Cionističke federacije Kurt Blumenfeld bio je spretan i uspješan u pridobijanju uglednih pojedinaca (Albert Ajnšajn i dr.), ali ne i jevrejskih masa. Zbog poziva Jevrejima da se pripremaju za emigraciju u Palestinu Blumenfeld je optuživan da želi iskorijeniti njemačke Jevreje. Slab uspjeh cionizma u Njemačkoj objašnjava se činjenicom da je tamo antisemitizam sve do pojave nacizma bio slabiji nego, recimo, u Austro-Ugarskoj ili Francuskoj, a da ne govorimo o Rusiji. Biće potreban svjetski rat i nacizam da cionizmu priđu mase njemačkih Jevreja.¹⁹¹

Slično je bilo i u SAD. Tamošnje cionističke organizacije bile su brojne, ali ne i jake. Uprkos jačanju cionizma u Evropi i pogromima u Rusiji pokret se među američkim Jevrejima stvarno jedva osjećao. Evropa je, ipak, bila daleko, a položaj Jevreja u SAD nije davao povoda za brigu. Vođe američkog cionizma bili su poluasimilovani Jevreji koji se nisu mnogo zanimali za daleke rođake u istočnoj Evropi i Palestini. Ipak, američki cionisti imali su potencijal za velika djela. Trebalo ih je samo "prodrmati" i više zainteresovati za sudbinu cjelokupnog jevrejstva. Za to će se i u SAD "pobrinuti" svjetski rat i nacizam.¹⁹²

Cionistički pokret, bez obzira na sve slabosti, proširio se do Prvog svjetskog rata na razne krajeve svijeta. Njegove organizacije stvorene su i u Južnoj Americi, Kanadi, Južnoj Africi (tamo je postojala veoma jaka cionistička organizacija), Egiptu, u mnogim azijskim zemljama, pa čak i na dalekim pacifičkim ostrvima Fidži.¹⁹³

Do svjetskog rata sve značajniji dio cionizma postaje jišuv. Iako relativno malobrojni, palestinski Jevreji postizali su za cionizam ohrabrujuće rezultate, ali su se i sve više politički osamostaljivali. Tako Aron David Gordon u Palestini osniva partiju Hapoel hacair (Mladi radnik) koja propagira fizički rad, prvenstveno jevrejsku poljoprivredu, a takođe i obnavljanje hebrejskog jezika kao osnove buduće države. Stvorena je i palestinska socijaldemokratska partija Poale Cion u kojoj značajnu snagu čine marksisti. Nešto kasnije (1911) formirana je i posebna strukovna organizacija Radnička kasa uzajamne pomoći kao svojevrsna preteča čuvenih jevrejskih sindikata.¹⁹⁴

Jačanje jišuva opet je išlo u prilog "praktičara", što je, konačno, doprinosilo određenoj unifikaciji, a time i popularizaciji cionizma širom dijaspore. Ovo najbolje ilustruje podatak da je 1913. oko 200 000 Jevreja plaćalo šekel, a još toliko ih je dalo doprinos Jevrejskom nacionalnom fondu.¹⁹⁵ Ako se uzme u obzir da veliki broj Jevreja Rusije, Galicije i Rumunije iz ekonomskih i političkih razloga nije mogao aktivno izraziti svoju podršku cionizmu, onda se može zaključiti da je pokret imao daleko više pristalica.

Tako će cionistički pokret Prvi svjetski rat dočekati kao masovna i ekonomski jaka organizacija. Njegovu snagu slabio je, međutim, stalni sukob u vođstvu pokreta u kome će doći do novog raskola odmah po izbijanju rata.